विचार

शिव उच्च मावि कृषि विज्ञान क्याम्पस खोल्ने तयारी

विद्यालयको नाम ः श्री शिव उच्च माध्यमिक विद्यालय लाटीकोइली ८
१)    अवस्थिति    श्री शिव उच्च माध्यमिक विद्यालय लाटीकोइली सुर्खेत, सुर्खेतको पुरानो विद्यालय मध्ये कै एक हो । मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रको सदरमुकाम एवंम् सुर्खेत जिल्लाको सदरमुकाम वीरेन्द्रनगर सुर्खेतको सुर्खेत–जुम्ला सडकमार्गको दक्षिणतफर्ः तीन किलोमिटर दुरीमा लाटीकोइली गा.वि.स.वडा नं.८ स्थित लाटीकोइली डाँडामा श्री शिव उ.मा.वि.लाटीकोइली अवस्थित रहेको छ । यसको उत्तरतर्फ तीन किलोमिटर दुरीमा वीरेन्द्रनगर नगरपालिका, दक्षिणतर्फ विभिन्न जातजातिको घना बस्ती रहेको सानो सुर्खेत क्षेत्र, पूर्वतर्फ ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक एवंम् पुरातात्विक महत्व राख्ने काँक्रेविहार, बुलबुले ताल, देउती बज्यै, नारायण मन्दिर र पश्चिमतर्फ ऐतहासिक शिव मन्दिर रहेको छ । पूर्व तीन किलोमिटर दुरीमा गा.वि.स. भवन रहेका छ । पश्चिमतिर खोर्केखोलाले लाटीकोइली र उत्तरगंगा गा.वि.स.लाई छुट्याएको छ । यो विद्यालय २८०३४ ३५ उत्तरी अक्षांश र ८१०३६ १९.२ पूर्वी देशान्तरमा अवस्थित छ । यो समुन्द्र सतहदेखि ६३५ मिटर उचाईमा रहेको छ ।

२) पृष्ठभूमिविद्यालयको स्थापना सम्बन्धमा विभिन्न मतमतान्तरहरु भएता पनि विद्यमान विद्यालयको अभिलेख तथा यस क्षेत्रका समाजसेवी, बुद्धिजिवी र बुढापाकाहरुको भनाई अनुसार यस जिल्लाको पुरानो सदरमुकाम गोठीकाँडामा वि.सं.२००८ सालमा प्राथमिक स्तरको कक्षाको शुरुवात भएको सोही विद्यालय लाटीकोइली हाल स्रोत केन्द्र रहेको स्थानमा समाजसेवी स्व.हरिलाल पन्तको पहलमा ५ कोठे भवन निर्माण गरी कक्षा १ देखि ५ सम्म कक्षा सञ्चालन गरिएको र वि.सं.२०१८ सालमा स्वीकृत प्राप्त गरेको हुनाले वि.सं.२०१८ साललाई नै स्थापना काल मान्न सकिन्छ । विद्यालय विधिवत रुपले संचालन नभएपनि वि. स. २००८ सालमा लाटीकोइली शिव मन्दीरको बेलका बुटामुनी थोरैमात्रमा विद्यार्थीहरुलाई पढाउने काम भयो पहाडी बस्तीका मानिसहरु हिउँदमा फाँटमा झरर्ने र अरु समयमा लेखमा बस्न जाने भएकाले हिउँदमा मात्र पढाउने काम हुने गर्दथ्यो । वि. स. २०१८ सालमा हरिलाल पंतले थारु जातीलाई पनि शिक्षा दिनुपर्दछ भनेर विद्यालयको संचालन समिति गठन गरी सेक्रेटरी आफै बनेर शिक्षा विभाग काठमाडौबाट प्रा. वि. तहसम्मको स्विकृत गरायर ल्याउनु भएको । तत्कालीन संस्थाको अध्यक्ष श्री हरिलाल पन्त र प्रधानाध्यापक श्री थम्मलाल रेग्मी तथा समाजसेवी बुद्धिजीवीहरुको अथक प्रयासबाट विद्यालय सूचारु रुपले अघि बढेको देखिन्छ । समयको माग अनुसार कक्षा थप गर्दै जाने क्रममा कक्षा ७ सम्म स्थानीय स्रोतबाट सञ्चालन भएको र वि.सं.२०३३ सालमा विद्यालयले नि.मा.वि.स्तरको स्वीकृति पाएको देखिन्छ ।
शिक्षाको महत्व र आवश्यकतालाई मध्यनजर गर्दै स्थानीय स्रोतबाट वि.सं.२०४२ सालदेखि मा.वि.स्तरको कक्षा सञ्चालन गर्दै आएता पनि वि.सं.२०४९ सालमा यस विद्यालयले पहिलो पटक एसएलसी परीक्षामा समावेश गराएको हो । एसएलसी परीक्षामा समावेश भएको तेस्रो वर्ष २०५२ सालमा मा.वि.स्तरको स्थायी स्वीकृति प्राप्त गरी शैक्षिक क्षेत्रमा अनवरत सेवारत यस विद्यालयले २०६६ सालदेखि उच्च मा.वि.तहका कक्षा सञ्चालन गरी शिक्षा तथा कृषि विज्ञान विषयको शिक्षा प्रदान गर्दै आएको छ ।
विद्यालय एउटा शिक्षा आर्जन गर्ने पवित्र थलो हो । समुदायका सम्पूर्ण बालबालिकाहरु उक्त थलोमा जम्मा भई ज्ञान, सिप र धारणाको विकास गर्दछन् । घर बालकको पहिलो पाठशाला भए पनि विद्यालय औपचारिक शिक्षाको प्रमु स्थान हा । शिक्षक, शिक्षिका त्यसका परिचालक हुन् ।
विद्यालयलाई गतिशिल बनाउन बालबालिका, शिक्षक, अभिभावक, समुदाय र राज्यको प्रमुख भूमिका र दायित्व हुन्छ । एउटा गतिशिल र जीवन्त विद्यालयले आफ्नो चौतर्फी विकासको योजना बनाई त्यसै अनुसार चल्नुपर्ने हुन्छ । विद्यालय विकास योजना नै शैक्षिक संस्थाको मेरुदण्ड हो । आज योजना  विना कुनै पनि कार्यक्रम अघि बढ्ने सक्दैन । योजना विनाको काम कुहिरोको काग जस्तै लक्ष्य विहिन हुन्छ ।
शिक्षा मानव विकासको सूचक र तेस्रो आँखा पनि हो । शिक्षाले मानवीय मुल्य, मान्यता र विकासलाई अघि बढाउन सहयोग गर्दछ । विद्यालय समाजको ऐना अथवा प्रतिविम्व पनि हो । समाजको चहाना र समयको मागलाई विद्यालयले सम्बोधन गर्न सक्नुपर्दछ ।
यस विद्यालयको सेवा क्षेत्र मुख्यतयाः लाटीकोइली गा.वि.स.को वडा नं.८ हो ता पनि नगर क्षेत्र र उत्तरगंगा गा.वि.स.का इटौरा, पतेनीबाट केही विद्यार्थीहरु यस विद्यालयमा आउने गरेको पाइन्छ । यहाँ गोठीकाँडा, वयलकाँडाबाट झरेको पुरानो बस्ती आदिवासी थारु समुदाय, हिमाली भेगबाट आएका खाम्पा समुदाय, पहाडी जिल्लाबाट आएका नयाँबस्ती तथा अन्य मिश्रीत बस्ती रहेको यो स्थानमा अधिकांश विद्यार्थीहरु गरिव तथा तल्लो आर्थिक स्थिति भएका कारण शैक्षिक क्षेत्र निकै पछि परेको पाइन्छ । ऐतिहासिक रमणिय र सुन्दर स्थानमा रहेको यस विद्यालयको मुख्य उद्देश्य आफ्नो सेवाक्षेत्रभित्र रहेका बालबालिकाहरुलाई सर्वसुलभ तथा गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्नु नै हो ।
विद्यालयको भवन आज शिव उच्च माध्यमिक विद्यालय लाटिकोइली विद्यालय जुन अवस्थमा अवस्थित छ । आधुनिक, सुविधा, सम्पन्न भवनहरु, खेलमैदा, खानेपानी, प्रयोगशाला, कम्प्युटर कोठा, बैठक तथा सभाहल, पुस्तकालय तथा वाचनालय अवश्य पनि यस विद्यालयको भवन निर्माण इतिहासलाई कोट्याएर हे¥यो भने दुःख दायक छ । विस्तारै–विस्तारै सरकारी, गैरसरकारी संघसंस्था, समाज–समुदाय र उक्त समाजका शैक्षिक जागरणका अगुवाहरुले सहयोगमा विद्यालयको आजको जस्तो उन्नत अवस्था देख्न र उपयोग गर्न पाइएको हो । पूर्वाधामा यो विद्याल खानेपानी, शौचालय, खेलमैदान, बस्नलाई बेच्न, डेस्कको अभावसँगै हालको, लाटीकोइली स्रोत केन्द्र रहेको स्थानमा खरले छाएको छानो भएको टह्यौ बाट पठन–पठन शुरु भयो । हिउँदमा चिसो सिरोटो र वर्षा याममा वर्षाको पाठी कोठाभित्रै बस्ने  अवस्थाको यो विद्यालय आज आधुनिक कक्षा कोठाहरुमा रुपान्तिरित भएको छ । यस विद्यालयको भवन निम्नानुसार उल्लेख गर्न सकिन्छ ।  जग्गाको क्षेत्रफल ज.वि. ः १–४–८१२ ब्लक नं.    कोठा संख्या    निर्माण गर्ने संस्था    छाना    हालको अवस्था    कैफियत
१    ५    जन श्रमदान    खर    नभएको    भत्काइएको
२    १०    नगरविकास÷श्रमदान    टिन    नभएको    भत्काइएको
३    २    सुजन लाम्पिङ्ग÷श्रमदान    टिन    नभएको    भत्काइएको
४    १    गा.वि.स.    ढलान    भएको    यथावत
५    ८    वन, जमानसिं, विद्यालय, जि.वि.स.    ढलान    भएको    यथावत
६    २    जि.शि.का.    ढलान    भएको    यथावत
७    ४    डि.एफ.आई.डि.    ढलान    भएको    यथावत
८    ४    जि.शि.का.    ढलान    भएको    यथावत
९    २    जि.शि.का.    ढलान    भएको    यथावत
१०    ४    जि.शि.का.    ढलान    भएको    निर्माणाधिन
हालको भवन संख्या ः ७                कोठा संख्या ः २५
क्र. सं.    विवरण    संख्या    साइज वा क्षेत्रफल    हालको अवस्था    कैफियत
                २०६८    २०६९    २०७०    २०७१    २०७२   
१    कोठा    २५    १८×१४.१
२४×१६.१२
२२×१६.१२    २५    –    ४ थप    २ थप    १ थप   
२    खेलमैदान    १    ६०ह६०    सामान्य    सामान्य    सामान्य    सामान्य    सामान्य   
३    विद्यालयको जग्गा क्षेत्रफल    –    १–४–८१२    –    –    –    –    १–९–८१२   
४    विद्यालय हातामा वार पर्खाल    चारैतिर    परिधि ३२० मिटर    २०० मिटर    २० मिटर    ५० मिटर    ५० मिटर    १००५   
५    खानेपानी    ४ धारा        ४ धारा    ४ धारा थप    –    –    पर्याप्त   
६    शौचालय    १        १    १ थप    –    –    पर्याप्त   
७    बिजुली    –        १६ कोठा    ४ कोठा थप    –    ५ कोठा थप    पर्याप्त   
८    पुस्तकालय    –        १ कोठा    –    –    २ कोठा    पर्याप्त   
९    प्रयोगशाला    –        ५०५    –    १००५    –    पर्याप्त   
१०    कम्प्युटर    –        ३ थान    –    १० थान    –    ५थान थप   
११    फर्निचर    २५०        पर्याप्त    मर्मत    मर्मत    मर्मत    मर्मत   
१२    कालोपाटी    २१        पर्याप्त    पर्याप्त    पर्याप्त    पर्याप्त    पर्याप्त   
१३    बगैंचा    –        सामान्य    सामान्य    सामान्य    सामान्य    सामान्य   
१४    कृषि फिल्ड    –        सामान्य    लिजमा    लिजमा    लिजमा    ५ क.थप   
१५    अन्य                               
‘विद्यार्थी’ शैक्षिक संस्था एवं शिक्षण सिकाइको केन्द्र विन्दू हो । विद्यार्थी विनाको शिक्षक, कर्मचारी, विद्यालयको भवन, खेलमैदान, पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक, पाठ्य सामग्रीहरु एवम्ं अन्य भौतिक साधनको कुनै महत्व रहदैन । त्यसैले कुनै पनि विद्यालयले विद्यार्थीको वृद्धि र विकासमा विशेष योगदान गर्नुपर्छ । प्रत्येक विद्यालयले हरेक शैक्षिक सत्रमा विद्यार्थीको अभिलेख बाट विद्यार्थीको सम्पूर्णपक्षको जानकारी लिन सघाउ पुग्दछ । विद्यालयमा राखिएको अभिलेख बाट धेरै समयको अन्तराल पछि पनि धेरै कुराको जानकारी लिन सकिन्छ । यस्ता अभिलेखबाट विद्यालयमा उपस्थित विद्यार्थीको संख्या, विद्यार्थीको मूल्यांकन र भविष्यमा त्यो विद्यालयले कति धेरै कुराहरु गर्न सक्छ , अनुमान लगाउन समेत सकिन्छ ।
विद्यालयमा भर्ना हुने विद्यार्थीको नाम, ठेगाना, उमेर, लिङ्ग, जन्ममिति, धर्म, वर्ण, आदि कुराहरु उल्लेख गरि विद्यार्थीको नाम दर्ता गर्ने गरिन्छ, या नै विद्यार्थी भर्ना हो । प्रशासनिक कार्य गर्न अर्को विद्यालयमा स्थानान्तरण  गर्नका लागि तथा प्रत्येक वर्ष विद्यार्थी संख्या घटबढ हुने कुराको जानकारी लिनका लागि विद्यार्थी भर्ना अभिलेख राख्ने गरिन्छ । विद्यार्थी संख्याको आधारमा विभिन्न शैक्षिक बजेटको योजना र शैक्षिक कार्यक्रम बनाउन सकिन्छ । विद्यार्थी, विद्यालय र अभिभावकबीच सम्बन्ध कायम गर्न, शिक्षाको लक्ष्य तथा उद्देश्य पूरा गर्न सघाउ पु¥याउन विभिन्न अध्ययन, अनुसन्धान कार्य गर्न समेत विद्यार्थी संख्यामा आवश्यक हुन्छ ।
यस उच्च माध्यमिक विद्यालयले विगत देखि वर्तमान सम्म पठन–पाठनको अतिरिक्त विभिन्न प्रकारका गतिविधिहरुमा सहभागी हुँदै र संचालन गदै आएको पाइन्छ । विद्यालयले समय र युग सुहाँउदो शिक्षा प्रदान गर्नुको साथै गुणस्तरीय, सक्रिय, लगनशील, अनुशासित, व्यवहारिक, क्षमतावान र वैज्ञानिक दृष्टिकोण मुखि विद्यार्थी जनशक्ति उत्पादन गर्नको लागी हमेसा ध्यान पु¥याउन पर्ने भएकोले विभिन्न गतिविधिहरु त्यो क्रियाकmापहरु संचालन गर्दै आएको छ ।
विद्यालयको वाह्य वातावरण विकास ःयस विद्यालयको शैक्षिक वातावरणमा हेदा  पु¥याउन, शैक्षिक गुणस्तर, सुधार्न र शिक्षलाई व्यवहारिक, बनाउन विद्यालय बाह्य वातावरणको पनि महत्वपूर्ण भूमिका रहन्छ । विद्यार्थीहरुको लागि सुन्दर, शान्त र आर्कषक वातावरणको अभावनमा जति राम्रो शिक्षण गरे पनि फलदायी नहुन सक्छ । स्वच्छ, शान्त, रमणीय र वालमैत्री वातावरण सृजन गर्न सकिएमा शिक्षाको आन्तरिक क्षमता ९क्ष्लतभचलब िभााष्अष्भलअथ० बढ्न  जान्छ । वालवालिकाका लागि विद्यालय  बन्दि गृह  वा बोझिलो बन्न हुँदैन । विद्यार्थीहरुको लामो समय विद्यालयमा खर्च हुन्छ । विद्यालयले विद्याथीहरुको मन जित्न सक्नु पर्छ । विद्यालयमा आकर्षण शक्ति हुनु पर्दछ । यो विवाद, अहमता, वडापन तथा हार, र जितको थलो बन्नु हुँदैन । व्यक्तिगतहीत, स्वाथए र लाभ होइन कि विद्यालयको लक्षित वर्ग विद्यार्थी हुन जसमा सामुहिक स्वार्थ जोडिएको हुन्छ । समुदायकोहित जोडिएको हुन्छ । त्यसकारण सरोकारवाला सवैले विद्यालयको वाह्य वातावरणलाई ठिक सित पार्नुपर्छ । अझै आधुनिक, सुविधा सम्पन्न र वाह्य वातावरणलाई यस अनुसार उदृध गरिएको छ ।

१. पिउने पानी र ट्याङ्की ः यस विद्यालयमा पिउने पानीको राम्रो सुविधा छ । आठकोठे ठूलो भवन सँगै जोडेर खानेपानीको लागि एउटा छुट्टै कोठा बनाइएको छ । त्यहाँ धारारु जडान गरिएको छ । सो दुई तले भवनको दलान माथि भवनको एउटा कोठालाई उपयोग गरी खानेपानीको पक्की ट्याङ्की बनाइएको छ । यसले शिक्षक–विद्यार्थीको लागि पानीको आवश्यकता पुरा गरेको छ ।

२. शौचालय ः विद्यालयको खेल मैदान सँगै जोडेर सो खेलमैदानको दक्षिण पश्चिम कुनामा एउटा शौचालय बनाइएको छ । सो शिक्षक–स्टाफका लागि र दुई वटा कोठा छात्र–छात्राको लागि अलग–अलग रहेका छन् । शौचालय आधुनिक तरिकाले बनाइएको छ । उक्त पक्कि शौचालयको ढलानमाथि पानीको  एउटा पक्कि ट्याङ्की बनाइएको  । उक्त ट्याङ्कीबाट शौचालयको लागि आवश्यक पानीको आपूर्ति हुने गर्दछ ।
३. खेलमैदान ः बालबालिकाको चौतर्फी विकासका लागि उपयुक्त, प्रयाप्त, सुविधा सम्पन्न र रमणीय खेलमैदान पनि अपरिहार्य हुन्छ । यस विद्यालयको ती पूर्व, उत्तर र  पश्चिम विद्यालय भवनहरु आवस्थित छन् । दक्षिण तर्फ + २ मा कृषि विज्ञान पढ्ने विद्यार्थीहरुो प्रयोगात्मक कामको लागि दुई कट्टाजति जमिन पर्खाल तथा तारवार गरी छुट्याइएको छ । वीचको खुलाभाग विद्यार्थीहरुका लागि खेलमैदानको रुपमा उपभोग गरिएको छ । प्रयाप्त  खेलमैदान नभए पनि उक्त खलमैदानबाट र विद्यार्थीहरुको तत्कालिन आवश्कता पूरा भएको छ ।
४. कृषि प्रयोगात्मक क्षेत्र ः कृषि विज्ञान विषय लिई कक्षा ११ र १२ मा अध्ययनरत विद्यार्थीहरुको प्रयोगात्मक कामको लागि लगभग २ कट्टा जति जमिन खेलमैदानको दक्षिण तर्फ छुट्याए उपभोग गरिएको छ । यसमा विभिन्न फलफुल, तरकारी, तथा वालीहरु लगाई तिनको उत्पादन, तिनमा लाग्ने किराहरु रोगहरु  र त्यसको उपचार सम्बन्धमा विद्यार्थीहरुमा प्रयोगात्मक सिकाइ गरिन्छ ।
५. पर्खाल तथा तारवार ः विद्यालयको दक्षिण, पूर्व र उत्तर मोहोडामा पर्खाल निमार्ण गरिएको छ भने पश्चिमतर्फ तारवार गरिएको छ । साथै उक्त, पश्चिमतर्फ पनि निकट भविश्यमा पर्खाल निर्माण गर्ने योजना रहेको छ । उक्त अयmउगयगमलष्लन कार्यले विद्यालयको पठन पाठनमा सकारात्मक भूमिका निर्वाह गरेको छ ।
६. वृक्षारोपण ः वृक्षारोपण कार्य पनि शैक्षिक वातावरणको लागि महत्वपूर्ण मानिन्छ । यस विद्यालयमा पूर्व र दक्षिणतर्फ बनेका भवनहरुको अगाडि नरिवल तथा अशोकका विरुवाहरु पंक्तिवद्ध तरिकाले रोपिएको छ । यसले विद्यालयको शोभा बढाउन मद्दत गर्दछ ।
७. मञ्च तथा सरस्वतीको मन्दिर ःविद्यालयको खेलमैदानको दक्षिणतर्फ विभिन्न कार्यक्रमहरु सहजतापूर्वक संचालन गर्न एउटा आधुनिक प्रकारका पक्कि मञ्च बनाइएको छ । उक्त मञ्चको पूर्वि किनारामा देवी सरस्वतीको मन्दिर बनाई मूर्ति स्थापना गरिएको छ । यो मन्दिर पक्कि, आर्कषक र परम्परागत छ ।

निश्कर्ष ःशिव उच्च माध्यमिक विद्यालय लाटीकोइली सुर्खेत कृषि प्रधान मुलुकमा व्यवसायीक रुपमा कृषिलाई स्तरोन्नती गर्न आवश्यकता ठहर गरी खाद्यान्न संकटको क्षेत्रको रुपमा रहेको मध्यपश्चिममा नै पहिलो पटक १०+२ मा कृषि विज्ञान जस्तो प्राविधिक विषय सञ्चालन गरी सर्वसुलभ सेवा प्रदान गरिरहेको छ । कृषि विज्ञान र शिक्षाशास्त्र संकायतर्फ १०+२ मा सफलतापूवक शान्त, मनोरम, पर्यटकिय क्षेत्र लाटकोइली पठनपाठन सञ्चालन भैरहेको छ । शहरिया भडकावबाट मुक्त, भयरहित, शैक्षिक वातावरणमा कम शुल्कमा गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गन य  लाटीकोइली सुर्खेतले विज्ञान तथा शिक्षाशास्त्र संकायतर्फ योग्य, अनुभवि र युवा पूर्णकालिन शिक्षकहरुको व्यवस्था गरी भविष्य मा वि.एस.सी क्याम्पस सञ्चालन गरी मध्यपश्चिमकै कृषि जनशक्ति उत्पादन केन्द्रको रुपमा विकास गर्ने लक्ष्य राखेको छ ।
यसका लागि आवश्यक भौतिकपूर्वाधार तयार गर्ने सिलसिलामा भुकम्प निरोधक भवन निर्माण गर्नुका साथै फर्निचर, पुस्तकालय, ल्याव लगायतको स्तरोन्नती गर्ने कार्यक्रम चलिरहेको  छ । कक्षा १ देखि १२ सम्मकै शैक्षिक गुणस्तर कायम गर्नुपर्ने चुनौतिलाई सम्बोधन गर्न सके शिव उच्च मावि लाटीकोइली कृषि विज्ञानको भोलिको भविष्यको आकर्षणको शैक्षिक केन्द्रको रुपमा विकास हुने राम्रो सम्भावना छ । त्यसको लागि स्थानीय समुदाय, शिक्षक, अभिभावक, राजनीतिक दल लगायत प्रशासनिक निकायले सक्रिय भूमिका खेल्नु आवश्यक छ ।

सुर्खेतको वाम आन्दोलनमा

शहिद क. ऋषिप्रसाद शर्माको योगदान

सुर्खेती वाम आन्दोलनका अगुवा शहिद.क.ऋषिप्रसाद शर्मालाई सुर्खेती जनताले २०६४ चैत २६ गते सा“झ ८ बजेर १५ मिनेटमा गुमाउन प¥यो । सुर्खेत जिल्ला क्षेत्र नं. १ को मैनतडा गाविसको लोदे भन्ने ठाऊमा उहा“ रहस्यमय तरिकाले कायर्तापूर्ण हत्या गरिएको घट्नाले मध्यपश्चिमा कम्यूनिष्ट आन्दोलनमा विचारको खडेरी परेको छ ।

 जनताको लामो संघर्ष र बलीदान बाट हुनलागेको ऐतिहा“सीक संविधान सभाको समयमा सदाका लागि सुर्खेती जनताले  आफ्ना अत्यन्त प्यारा नेता सदाका लागि गुमाउनु परेको घट्नाले सुर्खेती जनतालाई मर्माहित बनाएको छ । नेपालको इतिहा“समा २००४ साल देखि जनताले संविधान सभाको निर्वाचनाको माग गर्दै आएका थिए । पटक–पटक संविधान सभाको कुरा उठाएता पनि संविधान सभाको निर्वाचन हुन सकेको थिएन । नेकपा माओवादीको १० वर्षीय सशस्त युद्व र पूर्व राजा ज्ञानेन्द्रको प्रत्यक्ष निरङ्कुस शासनको समयमा सुर्खेत जनतालाई सकुसल बचाउन सफल कुशल संगठक क. ऋषिप्रसाद शर्मा २०६२÷०६३ को ऐतिहा“सिक आन्दोलनको कमाण्डर क.ऋषिप्रसाद शर्माले खेल्नुभएको भुमिका अविस्मरणय छ । २०६२÷६३ को  जन आन्दोलन सफल भयपछि संविधान सभाको निर्वाचनाको आवाज उठेको करिब ६० बर्ष पछि  मात्र नेपाली जनताको माग पुरा हुन लागेको समयमा जनतालाई देशको मालीक बनाउने र जनताका प्रतिनिधीहरु द्वारा देशको मुलकानुन निर्माण गर्नका निमित्त संविधान सभाको निर्वाचन २०६४ साल चैत २८ गते देशैभरी एकै दिन एकै समयमा नेपाल सरकार र राजनितीक दलका नेताहरुले मुलुकलाई संविधानमय बनाएर  देशमा संविधान सभाको निर्वाचन गर्ने  टुङ्गो लगाए ।

 जस अनुशार नेपालमा मान्यता प्राप्त राजनीतिक दलहरुले आ–आफ्नो पार्टी भित्र उम्मेरद्वार छान्ने सिलसिलामा सुर्खेत जिल्लामा नेकपा एमालेले पनि ३ बाटै क्षेत्रमा उम्मेरद्वार छान्यो । जसअनुसार क.ऋषिप्रसाद शर्मालाई क्षेत्रिय कमिटिले क्षेत्र नं. १ मा निर्विरोध तरिकाले संविधान सभा सद्स्यका लागि छान्यो । क्षेत्र नं. १ का १७ वटै गाविसहरुमा क. ऋषिप्रसाद शर्मा कार्यकर्ता, भेटघाट बैठक र आमसभाहरुमा सहभागि हुनु भयो । उहा“को पक्षमा अत्यन्त राम्रो जन सर्मथन देखाप¥यो ।  आमसभामा यो मुलुकमा  पारिवारीक झन्झीलो काममा  व्यस्त रहेने महिलाहरुके उपस्थीति निकै राम्रो थियो ।  क. ऋषिले जनताका शुखःदुखमा साथ दिने नेताका रुपमा परिचित भएका कारण पनि महिलाहरुले आफ्नो घरायसी कामको चा“जो पा“जो मिलाएर पनि आम सभा हुने ठाउ“हरुमा फुलका माला र अविर लिएर उहा“का गलामा फुलका माला र निधारमा रातो टिका लागाएर अनौपचारीक तरिकाबाट संविधान सभा सदस्यको रुपमा विजयी तुल्याएका थिए । विक्षहरु त्यस्तो जनसमर्थ देख्दा आतिएका थिए ,आफ्नो हार देखि डराएका थिए । निर्वाचन हुन केही घण्टा मात्र बा“की हुदा क. ऋषिप्रसाद शर्माको रहस्यपूण तरिकाबाट हत्या गरियो । त्यो हत्याले गर्दा सुर्खेतीका प्यारा जनतालाई देशको माली बनाउने अभियानमा आफ्नो जिवनको बलीदान गर्नु प¥यो  जनताका बहिरीहरुले जनताका प्यारा नेतालाई खोस्ने काम गरे । क.ऋषिप्रसाद शर्मालाई २०६४ साल चैत २६ गते सा“झा सवा आठमा गुमाउने परेको घट्नाले गर्दा जनतालाई आज पनि दुखित तु¥याएको छ । आज चार बर्ष पुगेको छ । नेकपा एमाले भेरी कमिटिका तत्कालीन सदस्य एवम् सुर्खेत जिल्ला क्षेत्र नं. १ का ऐतिहा“सीक संविधान सभाका उम्मेद्वार क.ऋषिप्रसाद शर्मालाई गुमाउनु परेको सुर्खेत जनतामा आजसम्म पनि त्यतिकै ताजै छ ।       

त्यो काहनी लाग्दो पासविक तरीकाबाट घटाएको घट्नालाई सुर्खेती जनताले कहिले पनि विर्सन सक्ने छैनन् । उहा“को भौतिक शरिरि यस धर्तिमा नभए पनि विचारहरु कहिल्लै पनि मर्ने छैनन् । क.ऋषि सरल स्वभावका अध्यनसिल संगठन सुद्दिढीकरण अभियान जोस जा“गर भएका, धेरै जनसमर्थन बटुल्ना सक्ने कर्तव्य वटुल्ना सक्ने, कर्तव्य निष्ठ, भैतिक बादी नेताको रुपमा आफूलाई कमै उमेरमा चिनाउने क्षेमता बाहन योद्वाका रुपमा स्थापीत  गर्न सफल हुनुभएको थियो । उहा“ देखाएको बाटो हिड्न सके भने अशल बाटो हुने छ र उहा“ प्रत्तिको सच्चा श्रदाञ्जली हुने छ । आज यो देशले क.ऋषिप्रसाद शर्मा जस्ता व्यक्तित्वहरु खोजिरहेको छ । कम्युनिष्ठ आन्दोलनमा यस मुलुकमा बेला बखतमा कहानीलाग्दा घट्ना बाट देखापरेका छन् ।

 जसअनुसार २०५० साल जेष्ठ ३ गते दासडुङ्गा हत्याकाण्डले मुलुकलाई स्तप्ध बनायो विश्व बाट कम्युनिष्ठ पार्टीहरुले धक्का खाईरहको  समयमा नेपालमा जननेता मदण भण्डारीका विचारहरु बाहिर आउदा फेरी लोप हुनलागेको कम्युनिष्ठ पार्टीहरुको विचार बाहिर आउदा अब नेपालबाट कम्युनिष्ठव पार्टीहरुको विचारमा पालुवा फाउन थालेको छ भन्ने चिन्ता  तानशाहहरुलाई लागेको थियो ।

उनिहरु त्रसीत भएको अवस्थामा जननेता मदण भण्डारी र संगठन विभाग प्रमूख जिवराज काश्रीतको रहस्यमय तरिका बाट दासडुङ्गामा नेता द्वोय चढेको चिव दुर्घट्ना भयो तर चालक अमरलामा सकुशल रहे । नेपाल लगाएत अन्य देशमा कम्युनिष्ट आन्दोलनमा डढेलो लागाउने प्रयास भयो । मदन भण्डारीको भौतिक  शरीर धर्तिमा नभए पनि आज उहा“का विचारहरु विश्वका कम्युनिष्ट पार्टीहरुले मार्ग दर्शन शिद्वानका रुपमा अगाडी सारेका छन् । वर्तमान अवस्थामा नेपालमा क.मदन भण्डारी,क. जिवरात आश्रीत र  क. ऋषिप्रसाद शर्मा जस्ता अगुवा योद्वाहरुको जल्दोबल्दो अवस्था खडकीरहेको छ । आज देशले नेताहरु धेरै पायो तर राजनेता पाउन सकेको छैन । नेपाली जनताले आज शहिद कं मदन भण्डारी,शहिद क. जिवराज आश्रीत र शहिद क. ऋषिप्रसाद शर्मा जस्ता होनहार योद्वा गुमाउनु पर्दा देशको धेरै ठूलो सम्पती गुमेको महशुस गरेका छन् । कम्युनिष्ठ पार्टीका नेताकार्यकर्ताहरुले शहिदहरुले देखाएको बाटो उहा“हरुका विचारहरुलाई अनुसरर्ण गर्दै जाने हो भने उहा“ प्रति सच्चा श्रदाञ्जली हुने छ । 

(लेखक ः लोकतान्त्रिक महिला संघ सुर्खेतका अध्यक्ष हुन)

लेखन तथा निर्देशन  

                   चिवेजोडी  चिरञ्जिवी सापकोटा थापा    

                        प्रस्तुतिः कसम नाट्य समुह, सुर्खेत     

दृश्य १
बांसुरीको धुन, कोईलीको गीत ,नदीनालाको कञ्चन आवाज ,हावाको निरन्तर खुल्ला वहाव ,पल्लो डांडामा हितैषीको मिठो विरहीका गित,कल्कल् वहने पधेराको पानि ,शिरशिर हल्लिने पातको चञ्चलता आदि.......सहज प्रकृतिको सहज वातावरणका बिचमा एक हुल मानव आकृती  टप्पा गितको लयमा गाउदै सुनौलो ठाउ अर्थात हरेक कुरामा सकारात्मक चिन्तन,विकाश र समझदारिका गफ गर्दै आउछन ।गित गाउदै आउछन् ।
आकृति १ः     हे .......माथिबाट बगाईल्यायो  घीउ खाने  बटुकी
        कि त साटौ हातको औंठी कि साटौं पटुकी
        कि साटौ पटुकी नानै .............कि साटौ पटुकि
        आहै कुर्कुटी ३ आहै .............................।
आकृति २ ः    हे ......तिमि हामि मिलि अब, यहां बांच्नु पर्छ
        योे रमाईलो प्रकृतिबिच, उफ्री  नाच्नु पर्छ
आकृति ३ः     हे बांसुरीको धुनसंगै ,पौरखी खुनसंगै
           जन्मेपछि बांच्न पाउने, धर्ति र जुन संगै
आकृति ४ः    फन्फनेको बाटो नानै ,ढेंडो सिस्नो आटो
        छैन स्वर्ग अर्को कुनै ,हाम्रो जस्तो माटो ।
आकृति १ः     सांच्चि ...मैले पनि यो भुमिमै स्वर्ग देख्छु ,अनि लाग्छ यो बाहेक अर्को स्वर्ग हुनै सक्दैन । भन्न त मान्छेहरु भन्छन् नि बांचुन्जेल दुखिया संसारमा संघर्ष गर्नुपर्छ ।त्यो पनि पापि , अधर्मि,भ्रष्ट भई ... अहं त्यो हुनै सक्दैन । र त्यो छदा पनि छैन ,यहां त पापको कुनै छाप नै छैन, अधर्मको कसैको कर्म छदै छैन । अनि भ्रष्टको नाममा कसैलाई कष्टै छैन , यि सब बकबास् हुन् ,यि सब कागको पछि कान लिन दौडिनेको संकुचित चिन्तन हो ।तर संसार त्यसो छैन जती सुख आन्नद  र खुसी यो धर्तीमा छ त्यो अन्यत्र हुनै सक्दैन ।त्यसैले स्वर्ग यही हो ।
आकृती २  ः         हो नि यी खेतका गराहरु भञ्याङ झै देखिन्छन् ।तलतिर एउटा गरो त्यसमाथी, अर्को,फेरीअर्को त्यसै गरी माथी डाडै सम्म खेतका गराहरु , सा“च्चै भन्ने हो भने यो ठाउ अत्यन्त मोहक छ ।
आकृती ३ ः     यी खोला नाला हरु अमृत भन्दा कम छैनन् । त्यसैले माथी हीमाल बाट बिछ्ट्टीदै ,उछीट्टीदै ,लडीबुडी खेल्दै ,आउने यी खोला, यी झरना संग हाम्रो नाता अटुट रहोस हाम्रो सम्बन्ध परीपुरक रही रहोस ।
आकृती ४ ः     हो नि ....आ“खा ले देखी नसक्ने  यी बन जंगल अनी त्यहा भित्रका कैयौ  पशुपंक्षी । कुनै कलाकारले कुदेर बनाएको हरीयो बिशाल दरबार भन्दा कम छैन । अनी यी बन जंगलका पशुपक्षी संगको नाता र आबश्यकता निश्वार्थ छ ।  सहयोग र अर्पण.... यो भन्दा अर्को उत्कृष्ट नमुना सायदै छैन ।पशुपक्षी  त हाम्रा अनन्य  मीत्र हुन् । एक कुना देखी अर्को कुना सम्म फैलिएको हरीयो दरबार मा बस्ने ती अनन्य मित्र बिनाको गराइ, खुवाइ, पियाइ ,खेलाइ सोच्नै सकीन्न ।त्यो कोइली मेरो घर छेउकी सिता हो ,सुगा रीता हो,हात्ती बुद्धी प्रसाद हो ,हरीण हरीभक्त हो,गैडा गणेश हो ,कृष्णसार कुष्णप्रसाद हो ,बाघ काली बहादुर हो ,घोरल घनश्याम हो ,सर्प श्याम हो,गीद्ध बिष्णु हा,े मयुर धना ,डा“फे चमेली,   निलगाई हाम्रै कमली हो ।सबैसाथी एक न एक पटक,कुनै न कुनै तरीका बाट ,कुनै न कुनै बेला खा“चो पर्छन् ।त यी बन जंगल ,खोला नाला ,उर्बर भुमी ,स्वच्छ हावा र मानिस एक अर्का बिना अपूर्ण छन् ।
आकृती १ ः     ए साथी हो । संगै बा“चौ .... संगै ना“चौ .....सगै खा“ऊ...... संगै पिऊ संगै काम धाम गरौ ।
आकृती ४ ः हैन साथीहरु यो रमाइलो धर्ती मा संगै बा“च्न त बा“च्ने, ना“च्न त ना“च्ने, खान त खाने तर काम चाही के ?
आकृती १ ः     काम......धेरै छ । यो श्रृष्टी ले हामी लाइ यो रमाइलो संसारमा त्यसै पठाएको पक्कै हैन । जिबन भरी यह“ा रमाइलो गर्ने खुसीका साथ बा““च्न पाउने हाम्रो अधीकार छ ।तर यी खेतका गराहरु, नदीनालाहरु बन जंगल हरु र आखाले नदेखीने स्वच्छ हावा  यी सबैसंग हाम्रो सम्बन्ध अटुट छ । जिबन जीउने क्रममा प्रकृतीका एक एक चीज हाम्रो प्रयोग रआबश्यकता बन्छन् र तिनका प्रयोग गर्ने क्रममा अनियन्त्रीत दुरुपयोग हुने अबस्था मानिस बाट जानी नजानी हुन सक्छन् । हो त्यसैले जिबनका हरेक पाटो हरुमा प्रकृती अर्थात बन जंगल ,भूमी ,नदीनाला उपयोग गर्ने हाम्रो अधीकार हो  र हरेक जिबनका बाटोमा यो प्रकृती र बाताबरणको संरक्षण सम्बद्र्धन गर्नु पनी हाम्रो कर्तब्य हो । हामीले यो बाताबरण संग लडीबुडी गर्दे जिबनको आनन्द त लिउला तर यही मौका आउने पुस्ताले पनि देख्न  र लिन पाउनु पर्छ । यसर्थ हाम्रो काम प्रकृती उपयोग एक गुणा र संरक्षण सम्र्बद्धन दुइ गुणा गर्नु जिबन भरीको काम हो। जिबनको सफलता ,सार्थकता ,र अर्थ पनी यही हो ।
आकृती २ः     यती पनी गर्न नसके हामी त  हुतीयारा भइहाल्यौं नी ।अनी त के ?सृष्टीका सर्व श्रेष्ठ प्राणीको संज्ञा लिएको अर्थ । एक पटक प्रकृती उपयोग गर्दा दुइ पटक त्यसको दीर्घ प्रतीफल सम्झनै  पर्छ  ।
आकृती ३ः     हैन ओ साथी हरु हामी त कुरा गर्दा गर्दै रमाइलो गर्न नै भुल्यौं ।(सबैले ए हो त नी भन्छन् )ल ल गीत सुरु गरौं ।
आकृती ४ः     हे.....उषा किरण उदाउ“दैमा,काम धाम तीर जाउला
                 सदुपयोग गर्दे मानिस्, प्रकृती जोगाउ“ला । नानै
(मादलको घिन्ताङ ताल संगै विभिन्न अन्य लोक बाजाका बिचमा गीत र नाचले वरी परी को माहोल नाचु नाचु लाग्ने गरी तताएको हुन्छ । त्यसैबेला काला बस्त्रधारी,शीरमा कालो फेटाको दुइ छेउमा सिङ्ग भएका ,  डरलाग्दा अनुहार ,लामा जुगा“ भएका ,हात खुट्टा घाटीमा माला बाला लगाएका राक्षसरुपी एक हुल गललल हास्दै आउछन् । अघिल्ला आक्तिका गित र नाचलाई उछिन्दै,पेल्दै प्रवेश गर्छन ।)
नकारात्मक आकृति १ः    (डरलाग्दो हांसोमा )ए.....मान्छेहरु कहांको प्रकृति जोगाउछौ तिमिहरु ? (खिस्साउदै )
न.आकृति २ः     हामि तिमिहरुकाृे यो प्रकृति तहसनहस पार्दिन्छौं ।तिमिहरुको वनजंगल रातारात जलाईदिन्छौ, काटिदिन्छौ ।(झर्किदै ) ति तिम्रा जंगलभित्रका पशु साथिहरुको लुछि ¬ –लुछि ....चोक्टा चोक्टा खान्छौं , चपाउछौं । अनि यो उर्वर भूमि सुख्खा मरुभूमि बनाईदिन्छौ । फुस्..फुस् धुलो उड्ने । हा...हा..हाृृृृृृृ................ अनि यि हिम्,हिम नदि र हावामा तात्तातो आंधि ,हुरी ,भुकम्प चट्याङ ल्याईदिन्छौ (यस्तैमा एउटा मानव आकृति राक्षसरुपि आकृतिबाट डराउदै भाग्छ ) अनि त तिमिहरु हावा नपाएर तड्पिनेछौ,पानि नपाएर छट्पटिनेछौ ,शितल छहारी नपाएर जर्जर हुनेछौ । हा...हा..हा.. ज्युदै मर्नेछौ ।
स. आकृति १  ः        को हौ तिमिहरु ....? किन बिथोल्न चाहान्छौ यो सुन्दर शान्त प्रकृतिलाई ?
स. आकृति २ः    किन ध्वस्त पार्न खोज्दैछौ यो सुन्दर स्वर्गसरी धर्तिलाई ?
स.आकृति ३ः    किन तहस नहस पार्न खोज्दैछौ यो वन जंगल ,उर्वर भूमि ,नदि नाला र यो हावाको निर्मल निश्चल वहावलाई ?
स .आकृति ४ः    के पाउछौ तिमिहरुले ? के चाहान्छौ तिमिहरुले ?यो जलवायु चक्र ध्वंस पारेर हं ?
न आकृति १ः    हामि तिमिहरुको आशु चाहान्छौं ।आशु नै आंशु पिउन चाहान्छौ ।तिमिहरुको दुःख र आशु मै मोज मस्तिले जिउन चाहान्छौं । मानव जाति भित्रै मानव चिन्तन र सोंचमा भाईरस छर्न चाहान्छौं ।
न. आकृति २ः     र यो संसारलाई अनकण्टार पार्न पहिला तिमिहरुलाई हामं्रो पञ्जामा जेल्न जरुरी छ ।ए समात यस्लाई सांङ्लोले बांधेर दाम्लोले कसेर लतार यिनिहरुलाई,पछार यिनिहरुलाई ।(जम्बो बन्दै )
स.आकृतिहरु एकैसाथ ः नाई हामिलाई केहि नगर ,हाम्रो सुख खुसिलाई लुट्ने प्रयास नगर ।राम्रो हुनेछैन यस्को प्रतिफल(कारुणिक र भयावह स्वरमा ) ।(एकाएक सबै राक्षसरुपि आकृतिले मानवरुपि आकृतिलाई समात्दै
बांधेर भुइमा लतार्दै लैजान्छन् ।मञ्च कोलाहलमय वातावरणबाट विस्तारै सुनसानमा परिणत हुन्छ र यत्तिकैमा सुत्रधारको प्रवेश हुन्छ ।)
दृश्य २ ःःः
सुत्रधार ः     यो दृश्य देख्नुभयो तपाईहरुले ,प्रकृतिवादि चिन्तनका मानवरुपी आकृति र प्रकृति विरुद्दका राक्षशरुपी आकृति बिचको यो सम्वादबाट के बुझ्नु भयो तपाईहरुले ? वास्तविकतामा पनि यहां देखाइए जस्तै आकृतिको  जमघट् र परीस्थिति नदेखिए पनि यस्तैखाले व्यावहार बोकेका दुई थरि मानिस आज पनि हाम्रो समाजमा सल्बलाईरहेको यथार्थ हो ।एक थरी मानिस सांसारिक दुनियामा रम्न चाहाने , सांसारकि नियमित चक्रलाई चुस्त दुरुस्त राख्दै त्यसको उपयोगमा सुख ,खुसि र आनन्द लिन चाहने मान्छे छन् , जो आफुलाई प्रकृतिका भक्त मानेर ज्युने गर्छन् र प्रकृतिलाई सदैव पुज्ने गर्छन् भने अर्का थरी सांसारिक दुनियामा आरामले रम्न त चाहने तर त्यसको सहि सदुपयोगमा भने चासो नदिने र प्रकृतिलाई सदैव आफ्नो दास् सम्झन्छन ।प्रत्येक पल्पल्मा प्रकृतिको विनाश गर्ने र संरक्षणमा लाग्न तम्सिनेलाई पनि अवरोध गर्ने मानिस पनि छन् ।यिनै समाज भित्रका दुई  थरी प्रतिरुप आज पनि हाम्रै गांउ ,टोल र छरछिमेकमा आ आफ्नो क्षमता देखाईरहेका छन् । जस्को दिर्घकालिन परिणाम स्वरुप आज हाम्रो प्रकृति कर्कलाको पानि जसरी टिल्पिलाईरहेको छ ।अब भने कर्कलाको पानिले कसरी कुन रुप लिने हो त्यो सबैको अन्यौलको बिषय हो । अगाडी के हुने हो हेरौं यो हाम्रै गाउको एउटा कथा..................

दृश्य ३ ःः
 टेक बहादुर थापा ः     ्(गुन्गुनाउदै ) ल है सावित्रि खाना साना पकाएर राख्दै गर्नु ,एकैछिन म चिया चौतारी तिर लाग्छु क्यारे –(चुडामणिको प्रवेश हुन्छ)
चुडामणि सापकोटा ः    ओहो टेक बहादुर थापा † जि हैन एका बिहानै कता हो नि ? (हांस्दै )
टेक ःः     ए † चुडामणी सापकोटा जि पो आउनु भएछ त ? ल ल  छाता ठोकि हालौ । –(दुबै जनाले आ आफ्ना हातका छाता ठोक्दै अंगालो मार्छन् र ....), एका बिहानै  चियाको तल्तल् लागीहाल्यो ।घरमा  यहिबेला चिनि नै सकिएछ । त्यसैले तल चिया चौतारी तिर चिया खान के हिड्न मात्र लाग्याथें, तपाई टुप्लुक्क आईपुग्नु भयो ।
चुडामणी ः     ए हो र भन्या † कस्तो २ जनाकै कुरो मिलेछ त नि । ल हिड्नुस् थापा जि, म पनि त्यतै तिर हिड्न लाग्या हो । लागौ क्यारे बरु उतै ।
टेक ः    त अब हाम्रो कुरा नमिल्या दिन पो कहिले थियो र सापकोटा जि ,सधै मिल्छ नि । खानेकुरा मिल्दैनकि ....? पिउने कुरा मिल्दैनकि .....? हिड्ने कुरा मिल्दै न कि ......?अनि हग .......(कुरा काट्दै) कुरा मिल्दैनकि ....?सब थोक मील्छ भन्या । सुत्ने, उठ्न,े खान,े पिने, श्रीमतीको  कुरो चाही धन्न  मीलेन  हा हा ......
चुडामणी ः नमीलोस्, त्यो कुरो त नमीलेकै जाती है थापा जी ।फेरी एक दुइ ओटा अपबाद पनी हुनु  प¥यो नि  ।हैन र अनी बरु आज भोली दीन चर्या कसरी बिताउनु भा छ कुन्नी ?
टेके ः     कसरी भन्नु र ? खायो ढीडो हल्यो  हीड्यो पाल्यो बोके दारी हा हा......
चुडामणी ः म पनी त त्यस्तै हो थापा जी । खायो आटो हीड्यो बाटा, सधै घाटै घाटो हा हा ....
टेके ः     ल क्यारे चुडामणी जी चीया चौतारी पनी आइ पुग्यो त  गफ गर्दा गर्दे (त्यतीकैमा चीया चौतारी आइ पुगेकोले चिया मगाउदै )
टेकेः     ल चित्रेले त अर्नु अरेछ क्यारे चीया चौतारीको नाम पनी टीनको पातो ठोकेर लेखे छ  । हेर्नु त चुडामणी जी चित्रे चिया नास्ता पसल लेखेको ।
चुडामणी ः  अर्च  रामेले प्रगती अर्च  बरु चिया मगाऊ क्यारे (अली बेस्सरी बोलेर )ए चित्रे चिया पिउनु पर्ने भयो। दुई ओटा कुर्सी पनी ल्याएर आ त, बाहीरै बसेर चिया खानु प¥यो।
टेके ः     ओ हो सापकोटा जी, बारीमा उब्जनी त धेरै गर्नु प¥यो  त्यसको लागी हाल्नु पञ्यो रसायनिक मल टन्न
चुडामणी  ः     उमानु प¥यो अनी धेरै अन्न  हा हा ..... (दुबै हा“स्छन्)
टेके ः     यसो गरे कसो होला भन्थ्यो नि हरी बहादुर ले हा हा ......रामुले चिया पनी ल्यायो ।
(त्यसैबेला रामुले चिया पनी ल्याएर आऊछ  दुबै जना चिया चुस्की संगै गफ गर्छन्  )
चुडामणी ः     नाइ थापा जी छोरा छोरी पनी ठूला हुदै गए कमाइ धमाइ पनी गर्नु प¥यो  अबत कतै काम गर्नु पर्ला जस्तो पो छ त ।
टेके ः     नाइ काम गर्न लाइ धेरै धेरै टाढाको कुरा सोच्नै पर्देन नी हाम्रै गाऊ छेउको बनमा टन्न रुख छन् भन्ने कुरा सबैलाइ थाहा छ । तर (तन्कीदै ) रुखको बास्तबिक महत्व कसैलाइ थाहा छ ?
चुडामणी ः     नाइ तपाइले के भन्न खोज्नु भा को थापा जी ?
टेके ः    कुरो सामान्य छ तर मुनाफा धेरै छ ,अर्थात राता रात बनका रुख  काट्दै दार पटरा दाउरा बेच्ने अनी त के चाहीयो । आएन त पैसो ।
चुडामणी ः     माने थापा जी माने तपाईको बुद्धिलाई माने  (ताली पिटदै)
टेके ः      अनि त जंगलबाट नि फाईदा, बारीबाट नि फाईदा, जता हे¥यो त्यतै पैसै पैसा, पैसो सापकोटा जी पैसो (हाँस्दै)
चुडामणी ः     बरु थापा जी आज जंगलतीर सिकार खेल्न जानुपर्ला जस्तो छ । सिकार नखेलेको पनि धेरै भयो ।
टेके ः     जाने भने पछि जाने ,मैले तपाईले भनेपछि नाई भनुला र ?सिकार खेल्नु भन्दा अगाडी आगो चाही लगाउनु पर्छ है ।सिकार खेल्न पनि सजिलो ,बना पनि नया राम्रो खर पलाउछ । भन्छन् नि एक काम दुई पन्थ हा हा ।   ल कुरा गर्दा  गर्दै गिलास पनि रित्तीएछ । सापकोटा जी अव लागौं । (दुवै जना उठछन्)
चुडामणी ः     लौ त लागौं (ठुलो स्वरमा) ल चित्रे चियाको हिसाव किताव भोलि गरौला । (दुवै आफ्नो बाटो लाग्छन्)
टेके ः     आजको हाम्रो योजना चाहि सफल पार्नै पर्छ ।
(मञ्च बाट बाहिरिन्छन)
दृश्य–४
(उत्तम, जितलाल, सुरेन्द्र, जनजागृति युवा क्लवको बैठकमा जानेक्रममा)
उत्तम ः      गाउँका केहि गर्लान भन्ने अग्रज भनाउँदाले त झन गाउँको शोभानै घटाउन थाले ।
सुरेन्द्र ः     हो नि गाउँको शोभा भन्नु नै नजिकको जंगल र जंगलभित्रका जीव जनावर थिए । ती पनि चुडामणी र टेकबहादुर मिलेर गाउँका कलिला केटाहरुलाई लगाई लुकि छिपि काट्न र मार्न लगाएर बेच्न थाले । पोहोर ताका रुख काटेकै कारण माथिल्लो गाउँमा त्यत्रो पहिरो गयो, त्यत्रो धन जनको क्षति भयो, अझै कसैको बुद्धि पलाउने होइन । त्यहि पहिरोले टेकबहादुरको नाता पर्ने बहिनीको घरै लग्यो । अझ बुद्धि आउने होइन । आफुले त गथ्र्यों, चुडामणिलाई समेत उक्साएर  पल्लो डाँडै सिध्याई सक्यो । त्यति मात्र हो र ! टेकबहादुरले  त अझ बारीमा पनि रासायनिक मलको प्रयोग गरि खुव अन्न फलाउँछु भन्या छ रे । गोठमा त्यत्रो गाई भैसीको मल हुँदा हुँदै बजारबाट किने र रासायनीक प्रयोग गर्ने त्यसको बुद्धि हेर त । रासायनीक मलको प्रयोगले केहि समयमा रामं्रो उव्जनी दिएपनि पछि गएर जमिनको उर्वरा शक्ति घटाउँछ भन्ने कुरा त थाहा पाउनु पर्छ नि ।

उत्तम ः       त्यहि त मानव सृजित कृयाकलापहरु जस्तै पेट्रोलियम पदार्थको प्रयोग, वन फडानी, उद्योग, विजुली, नाईट्रस अक्साईड, जैविक इन्धन उत्पादन जस्ता कारणले नै जलवायु परिवर्तन हुँदैछ । गाउँलेहरु अचम्म मान्छन् ? किन बर्षापनि ठिक समयमा हुँदैन ? गर्मिमा बढि गर्मी, जाडोमा बढी जाडो किन हुँदैछ ? लाम्खुट्टे पनि पहिले भन्दा किन बढी लाग्छन्, बालिनालि पनि राम्रो हुँदैन । जस्ता प्रश्न गर्छन् । तर यी सवै हाम्रै ससाना नकारात्मक आनीबानीका कारण हुँदैछ भन्ने कुरा  गाउँलेले कहिले सम्झीने हुन कुन्नी ?
जीतलाल ः  हेर केटा हो अवको हाम्रो चुनौति भनेको जलवायु परिवर्तन विरुद्ध जुध्नु नै हो । गाउँका टेकबहादुर, चुडामणी जस्ता व्यक्तिलाई हामीले राम्ररी सम्झायौं । र यसबारे बुझायौं भने नराम्रा कृयाकलाप सायदै गर्दैनन् होला । बरु आजको क्लवको बैठकमा पनि जलवायूकै विषयमा छलफल गरौं न । जलवायु परिवर्तनबारे नयाँ रणनिती पनि तयार गरौं हुँदैन र ?
दृश्य–५
(चुडामणी र टेकबहादुर रक्सी खाएर रल्लीदै आउँछन)
चुडामणी ः  ए...था.......पाजी..आराम,
टेकबहादुर ः  इ...........न्टर......मनदेखि आराम ।
चुडामणी ः  मोज भयो । साãै मोजमस्ती भयो आज । सिकार खेलेको मासुले टुन्न पेट भरियो ।
टेकबहादुर ः  हेर्नुस सापकोटा जी अव यसरी नै दिन दिनै सिकार खेल्नु पर्छ,  रुख काटुनपर्छ, अनि पैसा कमाउनुपर्छ । चुडामणी ः हो हो । हाम्रो प्रगतिमा अरुले इष्र्या गर्न सक्छन् । आँखा लगाउन सक्छन हाम्रो पैसामा । त्यसैले हामीले रुख काटेर बेचेको, जीव जन्तु मारेको कुरा कसैले थाहा पाउनु हुँदैन । भन्छन नि तै चुप मै चुप ।
टेक ः  (ठुलो स्वरमा) ठीक भन्नु भयो तपाईले हामीले नै वनका सवै रुख काट्या हो । हामीले नै वनमा भएका अमूल्य जीव जन्तु मार्दै वेच्या हो ।  सिकार खेल्नु अघी बनमा डढेलो पनि लाक हो  (सानो स्वरमा) भनेर कसैलाई भन्दीन म हि.............हि..........हि
चुडामणी ः  था..............पाजी घर आइपुगियो । चुपलाग्नुस अव उसैत बुढिहरु कराउन जानेका छैनन् । अहिले रक्सी खाएको थाहा पाए भने त टुप्पी रिगाउँछन् ।
टेक ः      यो घर कस्को तपाईको कि मेरो हँ ?
चुडामणी ः  हा जस्को भा नि दुवैले आ–आफ्नो बुढीलाई डाकौं जस्को बुढि निस्कीन्छे त्यसकै घर हुन्छ ।
टेक ः     मेरी बुढी त माइत गा छे । अव छोरो भनाउँदो बबनेलाई बोलाउनुप¥यो । ए .............सावीत्रिको छोरो,..कता गयो यो सावित्रिको छोरो बबने ।
चुडामणी  ः     (चिच्याउँदै) गायत्री ए गायत्री ढोका खोलन (गित गाउँदै) बाहिर जाडो कति साâो ढोका खोलन,परम पियारी ।
टेक ः     ढोका खोलन बबनेकि आमा ढोका खोलन (त्यसैबखत चुडामणीकी श्रीमति गायत्रीको प्रवेश हुन्छ)
गायत्रीदेवी ः     (रिसाउँदै) हे र यी बुढाको हरिगती अझ एक जना रहेनछ दुई दुई जना रक्सी धोकेर ।
चुडामणी ः     दुई–दुई बरावर चार । चार होइन बुढी दुई जनाले मात्रै हो ।
गायत्रीदेवी ः      लाज पचाएर बोलेको हेरन अझ, हैन यी टेकेदाईनी के भएका हुन कुन्नी । आफुत आफु थियो । अरुलाई पनि विगार्ने भयौं हैन ।
टेक ः     मैले विगार्नु ? मैले काँहा विगार्नु । मैले त झन सपारे भन्नु काहाँ हो कहाँ अझ विगा¥यो रे । काम काज केहि नगरेर बस्दा खेरी इलाममा लाग्न उत्प्रेरित गर्ने झन मै हुँ । पैसा कमाउने बाटो देखाउने मै हुँ । म भन्छु माइती माइती माइतीले भन्छन किन आइती । भन्या जस्तै न हेप्नुसन भाउजु । बुझनु भो ।
गायत्रीदेवी ः     बुझ्या छु बुझ्या छु । कत्तिन गत्तीलो काममा लगाए जस्तो, वन जंगलको विनास गर्ने, पशु पन्छीलाई मार्ने खुव गतिलो काम हो हैन् । (चिन्तीत मुद्रामा) पहिलो कुरा वन जंगल विनास गर्नु, जंगली पशुपन्छिको अवैध चोरी सिकारी गर्नु कानून विपरित हो । दोस्रो कुरा यसको चोरीसिकारीबाट अहिले त पैसा कमाईएला तर ..............तर पछि यसको मूल्य महंगो हुने छ । यसको फलस्वरुप हाम्रो हावा पानीमा ठुलो असर पर्नेछ । यसकै सानो उदाहरणमात्रै हो । पोहोर सालको बाढी पहिरो अनि, कु समयमा परेको पानी बुझनु भयो ।
चुडामणी ः   भन्ने भनाई लुतो कमाई । हेर बुढी जेबाट बढि फाईदा हुन्छ । त्यहिबाट फाईदा हुन्छ क्या ।
गायत्रीदेवी ः  (झुक्कीदै) फाईदै खोज्ने भा यो भन्दा राम्रो काम अर्को कुनै पाउनु भएन ।
टेक ः  भैगो भाउजु कुरा ग¥यो कुरैको साध्य । म त घर तिर लागें तपाईहरुनी सुत्नुहोस । धेरै राती समय सम्म कराउनु स्वास्थ्यका लागि हानीकारक हुन्छ क्या । (टेक बाहिरीदै गर्दा)
चुडामणि ः  (हाँस्दै) कराउनु स्वास्थ्यको लागि हानीकारक होइन थापाजी । धु्रमपान, मध्यपान स्वास्थ्यका लागि हानीकारक हुन्छ । साइनबोर्डमा लेखिएको कुरो भुल्नु भएछ है । राम्रोसँग घर जानुस् है त भोलि भेटौंला । फेरी त्यहा बाटा उदी हाम्रा छीमेकी भनाउदा ले गु नै गु उत्र्सजन र बिर्सजन ग¥या होलान् । अली सहर्तक गोडाफाट भएर  हिड्नुस् हैं ।
(सबैजना मञ्चबाट बाहिरिन्छन्)
दृश्य ः ६
(भोलिपल्ट बिहानै जनजागृति युवा क्लबका उत्तम, सुरेन्द्र र जीतलालको मञ्चमा आगमन हुन्छ)
उत्तम ः     ल आज चाहिँ एकाबिहानै चुडामणि काकालाई भेटाउँछौं होला ? संधै दिउँसो भेट्न आयो घरमा भेटिने होइन ।
सुरेन्द्र ः     बरु घर पनि आइपुगियो । काकालाई बोलाउन । चुडामणि काका.....३ । कता लाग्नु भएछ ?
चुडामणि ः (एक हातमा अम्खरा समातेर मुख धुँदै आउँछ) को हो बाहिर ? म आइ त हालें । ए यिनी ठिटाहरु पो रै’छन् । अनि..................के कति कामले आयौ त भाले नबास्दै ।
उत्तम ः    किन आउनु नि ! क्लबका कामले गाउँ घुम्दै थियौं । यसो मौका छोपेर काकाको घरमा पनि पस्या ।
चुडामणि ः     पस्ने भनेकै मौका छोपेर त हो । ए ! मत गफ गर्दागर्दै बस भन्न पनि बिर्सेछु ।
(गायत्रीलाई बोलाउँदै) ए ! गायत्री गुन्द्री र मेरो छाता लिएर आउ त ?
उत्तम ः     साँच्ची काका । परार भन्दा पोहोर, पोहोर भन्दा पनि अहिले बर्सेनी जलवायुमा परिवर्तन आउँदैछ । फेरी काका ले नबुझ्नु होला भन्ने डर । जलवायु परीबर्तन भनेको के हो , के हो भन्नुहोला ।सामान्य अर्थमा बाताबरण प्रदुषण भन्ने बुझिन्छ  क्या काका ।    त्यसैले हामी त जलवायु परिवर्तन विरुद्घको अभियान चलाउन लाग्याछौं । त्यसकै लागि गाउँमा हिंडिरा’हो ।
चुडामणि ः     राम्रो........अति राम्रो....। गाउँ बनाउनु, विकास गर्नु, सहि निकास खोज्नु राम्रो त हो नि ! मैले पनि कताकता यो जलवायु परिवर्तन हो कि के सुन्दैथे । बडो खतरा पो हुन्छ रे त्यो हैन !
उत्तम ः     हो काका ! मानव जाती र श्रृष्टिका लागि जलवायु परिवर्तन ठूलो अभिशाप बनेको छ । र यो अभिशाप निम्त्याउने पनि अरु कोही नभएर हामी नै हो ।
चुडामणि ः     हामी ? कसरी ? अब आफैलाई अभिसाप हुने, नराम्रो हुने काम पनि आफैले गर्न मिल्छ र ?
सुरेन्द्र ः     किन नमिल्नु ? हामीले जथाभावी वनजंगल मास्दा, जंगली जीवजन्तु चोरीशिकारी गर्दा, रसायनिक मलको अनियन्त्रिक प्रयोग, पेट्रोलियम पदार्थको प्रयोग,  थोत्रा गाडी को प्रयोग गर्नु, उद्योगबाट निस्कने धुवा  ,प्लास्टीकजन्य बस्तुको उचित प्रयोग नहुनु,र अन्य फोहोर मैला  आदि कारणले जलवायु परिवर्तन हुने हो । अनि यस्ता काममा अग्रसर हुने मानिस नै हो । त्यसैले हामीहरु आफैले खनेको खाल्डोमा आफै होमिदैछौं ।
चुडामणि ः    बाबुहरु पनि के कुरा गर्छन् ! प्रयोग गर्ने चीज त प्रयोग गर्नै प¥यो त ।
उत्तम ः         प्रयोगको नाउँमा अन्य विकल्प हुँदाहुँदै त्यही चीजको अत्याधिक र अव्यवस्थित प्रयोग त गर्न भएन नि । बरु काकाले मान्ने भए एउटा कुरा भन्न हुन्थ्यो ।
चुडामणि ः     भनो न पहिला ! मान्ने नमान्ने त त्यसपछिको कुरा नि ।
उत्तम ः    (अलि गम्भीर हुँदै) हामीले सुनेको गाउँ नजिकको वनका रुख काट्न, शिकार खेल्न काकाहरु पनि जानु हुन्छ रे ! बरु काकाहरु मान्नु हुने भए.............।
चुडामणि ः     (झोक्किदै) हेर केटा हो । हल्काफुल्का रुख काटिन्छ, हल्का शिकार पनि खेलिन्छ अब यही पनि गाउँलेलाई देखि पचेन है ।
उत्तम ः     हामीले त्यसो भन्न खोजेको होइन । अब काकाहरुले साथ दिए जलवायुको परिवर्तनको हाम्रो अभियानमा टेवा पुग्थ्यो कि भनेर ।
चुडामणि ः     सहयोग गर्ने आफ्नो ठाउँमा छ तर सहयोगका नाममा आफू नै मर्ने कुरा त हुन्न नि ! होइन र ? म बरु तल बेशीको खेत जोत्न जानु छ (त्यसैबेला गायत्रीको प्रवेश हुन्छ)
गायत्री ः     (गुन्द्री ओछ्याएर छाता दिंदै) राम्रा कुरा त कहाँ पच्थ्यो र ! के लाई के पच्दैन भन्या यही हो । बाबुहरुले यति राम्रो कुरा गरिरहेका छन् । तिमी बुढा भने पन्छिनु पर्छ हैन ?
चुडामणि ः     अब म कहाँ पन्छ्याछु र ? आफ्नो ठाउँमा सक्दो सहयोग त गरिहाल्छु नि ! ल ल धेरै गन्धन नगरौं बरु म वेशी खेत जोत्न लागें । भुन्टे स्कूलबाट आएपछि हलो र जुवा लिएर उतै पठाइदिनु । त्यतिन्जेल म चियाचौतारी मै हुन्छु । (यति भन्दै बाहिरिन्छन्) ।
गायत्री ः     (ठूलो स्वरमा) भन्या’छु है बुढा । बाबुहरुले भन्या कुरा मान्ने नि फेरी । के गर्ने बाबुहरु यी बुढाको चाल यस्तै हो । आफ्नो बुद्घि पनि नलगाउने, अर्कोको बुद्घिलाई पनि बुद्घि हो नभन्ने । साह्रै अल्ढ्याङ्ग्रे बानी छ ।
सुरेन्द्र ः     जहाँसम्म लाग्छ, काकाले हामीले भनेको कुरा मान्नु हुन्छ होला । काकालाई भड्काउने को छ त्यो त हामीलाई नै राम्ररी थाहा छ ।
गायत्री ः         ए साँच्ची बाबुहरु मलाई त तिमीहरुको काम देखेर साह्रै खुशी लाग्यो । यतिका जाती काम गर्न लागे छौ । बरु जलवायु परिवर्तन भन्ने मैले पनि सुन्दैथें । साँच्ची के हो नि यो भन्या, छर्लङ्ग पारदेउन्  ।
उत्तम ः     हेर्नुस् काकी, जलवायु परिवर्तन भनेको अस्वभाविक रुपमा तापक्रममा बृद्घि भई देखिने असरहरु जस्तै बाढिपहिरो जाने, खडेरी पर्ने, धेरै चिसो हुने,  धेरै गर्मी हुने ,अन्नबाली राम्रो नहुने जस्ता असरहरुलाई नै जलवायु परिवर्तनको असर भनिन्छ ।
गायत्रीदेवी ः     ए........! निकै भयानक पो रै छ त यो जलवायु परिवर्तन भनेको । मैले पनि हाम्रो तापक्रम किन पहिले भन्दा बद्लिंदै छ भनेर सोच्ने गर्दथें । कुरो त यसो पो रै’छ । ल जसरी नि बाबुहरु जस्ता युवा मिले यसविरुद्घ लड्न सकिन्छ के, त्यसैले बाबुहरु जुट, उठ मात्रै । के साथ दिनुपर्छ हामी दिने छँदैछौं नि ।
उत्तम ः     काकीहरु जस्ताको साथ र सहयोग मिलेको छ, यो अभियान सफल नहुने त कुरै हुँदैन नि ! बरु काकी अन्त पनि जानु छ हामी अहिलेलाई लाग्छौं क्यारे ।
(उठेर बाहिर खोज्छन्)
गायत्री ः     कहाँ यतिकै जान लाग्या खाना खाएर गए त भै हाल्यो त ?
उत्तम ः अर्को पटक फेरी आउँछौं नि काकी !
गायत्री ः     ए ! ल त म के भनौं र । फेरी फेरी मौका मिलाएर आउँदै गरे ।
(क्लबका केटाहरु बाहिरिए सँगै गायत्री पनि ओछ्याएको गुन्द्री उठाउँदै घर भित्रिन्छन्)
दृश्य ः ७
टेक ः    (एक्कासी रिसाउँदै) त्यस्ता बच्चाबच्चीले गरेका कुरामा दिमाग खेलाउने हो त नि ?
चुडामणि ः  हैन........थापाजी । कुरा त उनीहरु निकै मनासिव पो गर्दै थिए त ? हामीले गरेको काम अवैधानिक हुनका साथै प्राकृतिक सन्तुलन विरुद्घ पनि छ । मैले भन्या मान्नुस्, हामी पनि यो प्राकृतिक सन्तुलन विरुद्घ होइन, जलवायु परिवर्तन विरुद्घ नै लागि परौं ।
टेक ः  तपाई पनि......। (खिस्याउँदै) प्राकृतिक सन्तुलन विरुद्घ लागिपरे पैसो आउँछ, जलवायु परिवर्तन विरुद्घ लागे पैसो आउँछ पैसो । पैसा न सैसा टिकिट्याँस..ट्याँस । हुने ठाउँमा त लाग्नु भएन नि सापकोटाजी । म त मेरो छोरोलाई पनि यही काममा लगाउन आँट्याछु । आज मेरो छोरो पनि दिउँसै वनतिर रुख काट्न गा’को छ । हेरौ छोरोले के कस्तो गर्छ । (कतैबाट सानो आवाजमा शंख र मान्छेको गुनगान सुनिन्छ) ।
चुडामणि ः  हैन कता, कता मान्छेको गुनगान पो सुन्छु त म । उ शंखको आवाज पनि आउँदैछ । कता के भएछ ।
टेक ः   छाड्दिनुस् कसलाई के हुन्छ ? कहाँ के हुँदैछ ? हामीलाई के मतलब ? आफ्नो कामधन्दाको टेन्सन गरौं सापकोटाजी । (शंख र मान्छेको गुनगान आफ्नो नजिकै आएको देखेपछि चुडामणि र टेकबहादुर त्यतैतिर हेर्छन् बिस्तारै उत्तम, जीतलाल, सुरेन्द्र र चित्रले सेतो वस्त्रले ढाकेको लाश बोकेर आउँछन् । पछि–पछि गायत्रीसँगै हुन्छिन् । सबैका आँखा रसाउनुको साथै भावविव्हल देखिन्छन् । बिस्तारै टेकबहादुर र चुडामणिको अगाडि नै लाश सुताइन्छ) ।
टेक ः  (हतास्सिदै) के भयो ? कसलाई के भयो ? यो के–के हो ?
चुडामणि ः  किन मौन छौं तिमीहरु ? बोल न के हो यो ?
उत्तम ः  टेकबहादुर काकाको छोरा बबनेले तपाईकै (चुडामणिलाई देखाउँदै) घरमास्तिरको डाँडामुनि खोचमा रुख काट्दै रहेछ त्यहीबेला एक्कासी पहिरो जाँदा..............। (उत्तम बोल्नै सक्दैन)
टेक ः  के भयो ? अनि के भयो हँ ? (अर्ध रुवाई बिच) मेरो छोरो बबनेलाई के भयो ? ऊ ठिकै त छ हैन ?
उत्तम ः  (सानो स्वरमा) हामीलाई माफ गर्दिनुस् काका, बबनेलाई स्वास्थ्यचौकी लग्दालग्दै बाटैमा...........बाटैमा
 (आँखाभरि आँशु झार्दै )हामीलाई सदासदाको लागि छोडेर गयो ।
टेक ः  (सन्नाट नै थर्कमान हुनेगरी आँखाबाट पिलपिल आँशुका बीच असह्य पीडामा) नाई........यो के भयो ? यो के आइलाग्यो ? (दश सेकेन्ड मञ्च नै रोदन नै रोदनमा गुञ्जयमान हुन्छ ।)
समाप्त
१. यसपछि के हुनेछ ? यो अवस्था कसरी आयो ? यसका अलावा हाम्रा गाउँठाउँ वरिपरि यी र यस्तै क्रियाकलाप अरु कसैले निम्त्याउँदै त छैन ? नाटकबाट सन्देश के पाउनु भयो ? अतः के तपाई पनि जलवायु परिवर्तन विरुद्घ जुध्नलाई तयार हुनुहुन्छ ?

संसार पुनः पहिले झैं चलिरहोस्

हाम्रो यही शुभ कामना

लेखक÷निर्देशक

चिवे जोडी–चिरञ्जीवि सापकोटा÷वेदन थापा

सह निर्देशक तथा व्यवस्थापक

विष्णु पौडेल

गेहेन्द्र दहाल

२०६७ मंसिरमा महिना विद्यालयले नेपालमै पहिलो पटक सिसी क्यामरा जडान गर्‍यो । सबै मिडियाहरुले सो समाचारलाई कवर गरे । मलाई ती अपरिचीतले भनेको कुरा सम्झना आयो । म पनि लागे सिसी क्यामराको फलोअप रिपोटिङका लागि ।
पाँच महिनाको अवधिमा विद्यालय पूरै परिवर्तन भइसकेको थियो । गेटदेखि विद्यालय भवनसम्म । नेपालमै पहिलो पटक भूकम्प प्रतिरोधात्मक भवन । विद्यालयका हरेक कक्षा कोठामा सिसी क्यामरा, एकै ठाउँमा बसेर शिक्षकदेखि विद्यार्थीसम्मको अनुगन गर्न सकिने प्रविधि, विज्ञानदेखि कृषि सामाग्रीसम्म विद्यालयका कक्षाकोठा टनाटन । गेहेन्द्र दहालसँग भेट गरेर यो सब कसरी सम्पन्न भयो भन्ने जान्न म उत्सुक थिए । तर औपचारिक चिनजान थिएन ।
उनको कार्य कक्षमा पुगे । भेट भयो । सुरुको उनको कुरा गर्राईबाट म आफै प्रभावित भए । मान्छे सरल, बोलीमा मिठास र खुलस्त । अनि अखवार र एक अनलाईन पत्रिकामा लेखे संस्कृतदेखि सिसी क्यामरासम्मु शिर्षमा विद्यालयको प्रोफाइल । २०६८ असारको पहिलो साता प्रवेशीका परीक्षाको परीक्षाफल प्रकाशित भयो ।
श्रीकृष्ण संस्कृत तथा साधारण उच्चमाविका विद्यार्थी विष्णु चौधरी जिल्लामै प्रथम भए । यो विद्यालयमा अहिलेसम्मकै धेरै नम्वर ल्याउने विद्यार्थीमा दरिए उनी । जहाँ छोयो त्यहीँ सफलता प्राप्त गर्दै आएका दाहालको विगत कोट्याउने मन लाग्यो । यही शनिबार उनको घरमै गएर यस पटकको चौतारीका लागि दहालको विगतदेखि वर्तमानसम्म कोट्याउने प्रयास गरे । गेहन्द्र दहाल अहिले श्रीकृष्ण संस्कृत तथा साधारण उच्चमाविका प्राचार्य छन् ।
उनको परियच यतिमै सिमित छैन । उनी एक गैरसरकारी संस्थाका साथै दर्जनौ सामाजीक संस्थामा क्रियाशिल छन् । यसका साथै जेसीज अन्तराष्ट्रियको सिनेटर का साथै आजीजन सदस्य छन् । श्रीकृष्ण संस्कृत उच्चमाविको प्राचार्य पद सम्हालेको तीनवर्षपूरा हुनै लाग्यो । २०६५ असार ३१ देखि उनले संस्कृतको बागडोर सम्हालेका थिए ।
यसविचमा उनले विद्यालयको कायापलट नै गरेका छन् । श्रीकृष्णमा आउँदा विद्यालय आर्थिक रुपमा कमजोर थियो । अभिभावकहरु विद्यार्थी भर्ना गर्न आउँदा नाक खुम्च्याएर जान्थे ।अहिले अवस्था फेरिएको छ । विद्यालयमा यो तीनवर्षो अवधिमा डेढ करोड भन्दाबढी सम्पत्ती जोडेको छ । विद्यार्थी भर्नामा अहिले तछाड मछाड हुन्छ । हरेक कक्षा कोठामा सिसी क्यामरा जडान भएका छन् । सिसी क्यामरा जडान गर्ने नेपालकै पहिलो विद्यालय भएको छ संस्कृत उच्चमावि । विद्यालयमा पारिवारीक वातावरण छ । विद्यार्थीहरु अनुशासीत छन् ।
"मेरो पहिलो उद्देश्य भनेको प्रभावकारी अनुगमन र मूल्याकन हो" सिसी क्यामरा जडान गर्नुको कारणबारे बताउँदै प्राचार्य दाहाल भन्छन्- "यसका लागि सिसी क्यामरा सबैभन्दा उत्तम लागेर जडान गरेका हौं ।" सिसी क्यामरा जडान गरिएपछि विद्यार्थीहरु निकै अनुशासीत भएको उनको अनुभव छ । विद्यार्थीले कक्षा कोठामा हल्ला गरे, नराम्रो क्रियाकलाप गरेमा सो विद्यार्थीलाई ल्याएर उसले गरेको क्रियाकलाप कम्प्युटरमा देखाउँदा अर्को पटकदेखि विद्यार्थीले त्यस्ता क्रियाकला गर्न छोड्छ ।
"हामी विद्यार्थीलाई पिट्दैनौं, रिसाउँदैनौं" उनी भन्छन्- "विद्यार्थीले गरेका क्रियाकलाप देखाएपछि त्यो बानी उनीहरुले आफै छोड्छन् ।" अहिले विद्यालय भौतिक रुपमा पनि सम्पन्न छ । कक्षा कोठामा १६ वटा सिसी क्यामरा जडान गरिएका छन् । विज्ञानका सामाग्रीहरु कक्षा कोठाभरी छन् । उनी प्राचार्य भएर आउनुअघि शिक्षा र व्यवस्थापन मात्रै पढाइहुन्थ्यो । अहिले मानवीकी, सोेसोलोजी, रुलर डेभलपमेन्ट, कम्प्युटर साइन्स, पत्रकारिता लगायतका विषयहरु पढाइहुन्छ ।कसरी आयो त नयाँ-नयाँ प्रविधि भित्र्याउने सोच उनमा । दाहाल सटिक उत्तर दिन्छन्-ँमेरो शिक्षा क्षेत्रप्रतिको समपर्ण्र्ााै हो ।ु मानव सभ्यताको पहिचान भनेको शिक्षा हो । उनले यसलाई राम्ररी बुझेका छन् । त्यसैले असल शिक्षा दिएर विवेकशील जनशक्ति उत्पादन गर्नु उनको एउटै मात्र लक्ष्य हो । उनले विद्यालयमा एउटा नारा तय गरेका छन्-ँहाम्रो विद्यालय, हाम्रो गौरवु । नारा अनुसारको विद्यार्थी र अभिभावकले गौरव गर्ने वातावरण बन्दै गएको छ । ँयो नारा लाई र्सार्थक बनाउन अभिभावकको हौसला, सहकर्मीहरुको सहयोगले काम गरेको छु- दहाल भन्छन् । यस वर्षो एसएलसी परीक्षामा जिल्लाकै उत्कृष्ट भएका चौधरी भन्छन्-ँविद्यालयको वातावरणले मैले यो स्थान हाँसिल गरेको हुँ । यसमा प्राचार्य सरको ठूलो भूमिका छ ।ु दहाल भन्छन्-ँविद्यालयमा गर्नुपर्ने कारणहरु धेरै छन् । सबैको साथ र सहयोग पाएमा देशकै उत्कृष्ट विद्यालय बनाउने मेरो लक्ष्य छ ।ु गत वर्षम्म औषतमा रिजल्ट आउने विद्यालय यसवर्षसामुदायिकतर्फदोस्रो समेत भएको छ ।
२०६७ मंसिरमा महिना विद्यालयले नेपालमै पहिलो पटक सिसी क्यामरा जडान गर्‍यो । हाम्रो अखवार लगायत सबै मिडियाहरुले सो समाचारलाई कवर गरे । मलाई ती अपरिचीतले भनेको कुरा सम्झना आयो । म पनि लागे सिसी क्यामराको फलोअप रिपोटिङका लागि । पाँच महिनाको अवधिमा विद्यालय पूरै परिवर्तन भइसकेको थियो । गेटदेखि विद्यालय भवनसम्म । नेपालमै पहिलो पटक भूकम्प प्रतिरोधात्मक भवन । विद्यालयका हरेक कक्षा कोठामा सिसी क्यामरा, एकै ठाउँमा बसेर शिक्षकदेखि विद्यार्थीसम्मको अनुगन गर्न सकिने प्रविधि, विज्ञानदेखि कृषि सामाग्रीसम्म विद्यालयका कक्षाकोठा टनाटन । गेहेन्द्र दहालसँग भेट गरेर यो सब कसरी सम्पन्न भयो भन्ने जान्न म उत्सुक थिए । तर औपचारिक चिनजान थिएन । उनको कार्य कक्षमा पुगे । भेट भयो । सुरुको उनको कुरा गर्राईबाट म आफै प्रभावित भए । मान्छे सरल, बोलीमा मिठास र खुलस्त । अनि अखवार र एक अनलाईन पत्रिकामा लेखे-ुसंस्कृतदेखि सिसी क्यामरासम्मु शिर्षमा विद्यालयको प्रोफाइल । २०६८ असारको पहिलो साता प्रवेशीका परीक्षाको परीक्षाफल प्रकाशित भयो । श्रीकृष्ण संस्कृत तथा साधारण उच्चमाविका विद्यार्थी विष्णु चौधरी जिल्लामै प्रथम भए ।
यो विद्यालयमा अहिलेसम्मकै धेरै नम्वर ल्याउने विद्यार्थीमा दरिए उनी । जहाँ छोयो त्यहीँ सफलता प्राप्त गर्दै आएका दाहालको विगत कोट्याउने मन लाग्यो । यही शनिबार उनको घरमै गएर यस पटकको चौतारीका लागि दहालको विगतदेखि वर्तमानसम्म कोट्याउने प्रयास गरे । गेहन्द्र दहाल अहिले श्रीकृष्ण संस्कृत तथा साधारण उच्चमाविका प्राचार्य छन् । उनको परियच यतिमै सिमित छैन । उनी एक गैरसरकारी संस्थाका साथै दर्जनौ सामाजीक संस्थामा क्रियाशिल छन् । यसका साथै जेसीज अन्तराष्ट्रियको सिनेटर का साथै आजीजन सदस्य छन् । श्रीकृष्ण संस्कृत उच्चमाविको प्राचार्य पद सम्हालेको तीनवर्षपूरा हुनै लाग्यो । २०६५ असार ३१ देखि उनले संस्कृतको बागडोर सम्हालेका थिए । यसविचमा उनले विद्यालयको कायापलट नै गरेका छन् । श्रीकृष्णमा आउँदा विद्यालय आर्थिक रुपमा कमजोर थियो ।
अभिभावकहरु विद्यार्थी भर्ना गर्न आउँदा नाक खुम्च्याएर जान्थे ।अहिले अवस्था फेरिएको छ । विद्यालयमा यो तीनवर्षो अवधिमा डेढ करोड भन्दाबढी सम्पत्ती जोडेको छ । विद्यार्थी भर्नामा अहिले तछाड मछाड हुन्छ । हरेक कक्षा कोठामा सिसी क्यामरा जडान भएका छन् । २०६७ मंसिरमा महिना विद्यालयले नेपालमै पहिलो पटक सिसी क्यामरा जडान गर्‍यो । हाम्रो अखवार लगायत सबै मिडियाहरुले सो समाचारलाई कवर गरे । मलाई ती अपरिचीतले भनेको कुरा सम्झना आयो । म पनि लागे सिसी क्यामराको फलोअप रिपोटिङका लागि । पाँच महिनाको अवधिमा विद्यालय पूरै परिवर्तन भइसकेको थियो । गेटदेखि विद्यालय भवनसम्म । नेपालमै पहिलो पटक भूकम्प प्रतिरोधात्मक भवन । विद्यालयका हरेक कक्षा कोठामा सिसी क्यामरा, एकै ठाउँमा बसेर शिक्षकदेखि विद्यार्थीसम्मको अनुगन गर्न सकिने प्रविधि, विज्ञानदेखि कृषि सामाग्रीसम्म विद्यालयका कक्षाकोठा टनाटन । गेहेन्द्र दहालसँग भेट गरेर यो सब कसरी सम्पन्न भयो भन्ने जान्न म उत्सुक थिए । तर औपचारिक चिनजान थिएन । उनको कार्य कक्षमा पुगे । भेट भयो । सुरुको उनको कुरा गर्राईबाट म आफै प्रभावित भए । मान्छे सरल, बोलीमा मिठास र खुलस्त ।
अनि अखवार र एक अनलाईन पत्रिकामा लेखे-ुसंस्कृतदेखि सिसी क्यामरासम्मु शिर्षमा विद्यालयको प्रोफाइल । २०६८ असारको पहिलो साता प्रवेशीका परीक्षाको परीक्षाफल प्रकाशित भयो । श्रीकृष्ण संस्कृत तथा साधारण उच्चमाविका विद्यार्थी विष्णु चौधरी जिल्लामै प्रथम भए । यो विद्यालयमा अहिलेसम्मकै धेरै नम्वर ल्याउने विद्यार्थीमा दरिए उनी । जहाँ छोयो त्यहीँ सफलता प्राप्त गर्दै आएका दाहालको विगत कोट्याउने मन लाग्यो । यही शनिबार उनको घरमै गएर यस पटकको चौतारीका लागि दहालको विगतदेखि वर्तमानसम्म कोट्याउने प्रयास गरे । गेहन्द्र दहाल अहिले श्रीकृष्ण संस्कृत तथा साधारण उच्चमाविका प्राचार्य छन् । उनको परियच यतिमै सिमित छैन । उनी एक गैरसरकारी संस्थाका साथै दर्जनौ सामाजीक संस्थामा क्रियाशिल छन् । यसका साथै जेसीज अन्तराष्ट्रियको सिनेटर का साथै आजीजन सदस्य छन् । श्रीकृष्ण संस्कृत उच्चमाविको प्राचार्य पद सम्हालेको तीनवर्षपूरा हुनै लाग्यो । २०६५ असार ३१ देखि उनले संस्कृतको बागडोर सम्हालेका थिए । यसविचमा उनले विद्यालयको कायापलट नै गरेका छन् । श्रीकृष्णमा आउँदा विद्यालय आर्थिक रुपमा कमजोर थियो । अभिभावकहरु विद्यार्थी भर्ना गर्न आउँदा नाक खुम्च्याएर जान्थे ।
अहिले अवस्था फेरिएको छ । विद्यालयमा यो तीनवर्षो अवधिमा डेढ करोड भन्दाबढी सम्पत्ती जोडेको छ । विद्यार्थी भर्नामा अहिले तछाड मछाड हुन्छ । हरेक कक्षा कोठामा सिसी क्यामरा जडान भएका छन् । सिसी क्यामरा जडान गर्ने नेपालकै पहिलो विद्यालय भएको छ संस्कृत उच्चमावि । विद्यालयमा पारिवारीक वातावरण छ । विद्यार्थीहरु अनुशासीत छन् । ँमेरो पहिलो उद्देश्य भनेको प्रभावकारी अनुगमन र मूल्याकन होु सिसी क्यामरा जडान गर्नुको कारणबारे बताउँदै प्राचार्य दाहाल भन्छन्-ँयसका लागि सिसी क्यामरा सबैभन्दा उत्तम लागेर जडान गरेका हौं ।ु सिसी क्यामरा जडान गरिएपछि विद्यार्थीहरु निकै अनुशासीत भएको उनको अनुभव छ । विद्यार्थीले कक्षा कोठामा हल्ला गरे, नराम्रो क्रियाकलाप गरेमा सो विद्यार्थीलाई ल्याएर उसले गरेको क्रियाकलाप कम्प्युटरमा देखाउँदा अर्को पटकदेखि विद्यार्थीले त्यस्ता क्रियाकला गर्न छोड्छ । ँहामी विद्यार्थीलाई पिट्दैनौं, रिसाउँदैनौंु उनी भन्छन्-ँविद्यार्थीले गरेका क्रियाकलाप देखाएपछि त्यो बानी उनीहरुले आफै छोड्छन् ।ु अहिले विद्यालय भौतिक रुपमा पनि सम्पन्न छ । कक्षा कोठामा १६ वटा सिसी क्यामरा जडान गरिएका छन् । विज्ञानका सामाग्रीहरु कक्षा कोठाभरी छन् ।
उनी प्राचार्य भएर आउनुअघि शिक्षा र व्यवस्थापन मात्रै पढाइहुन्थ्यो । अहिले मानवीकी, सोेसोलोजी, रुलर डेभलपमेन्ट, कम्प्युटर साइन्स, पत्रकारिता लगायतका विषयहरु पढाइहुन्छ । कसरी आयो त नयाँ-नयाँ प्रविधि भित्र्याउने सोच उनमा । दाहाल सटिक उत्तर दिन्छन्-ँमेरो शिक्षा क्षेत्रप्रतिको समपर्ण्र्ााै हो ।ु मानव सभ्यताको पहिचान भनेको शिक्षा हो । उनले यसलाई राम्ररी बुझेका छन् । त्यसैले असल शिक्षा दिएर विवेकशील जनशक्ति उत्पादन गर्नु उनको एउटै मात्र लक्ष्य हो । उनले विद्यालयमा एउटा नारा तय गरेका छन्-ँहाम्रो विद्यालय, हाम्रो गौरवु । नारा अनुसारको विद्यार्थी र अभिभावकले गौरव गर्ने वातावरण बन्दै गएको छ । ँयो नारा लाई र्सार्थक बनाउन अभिभावकको हौसला, सहकर्मीहरुको सहयोगले काम गरेको छु- दहाल भन्छन् । यस वर्षो एसएलसी परीक्षामा जिल्लाकै उत्कृष्ट भएका चौधरी भन्छन्-ँविद्यालयको वातावरणले मैले यो स्थान हाँसिल गरेको हुँ । यसमा प्राचार्य सरको ठूलो भूमिका छ ।ु दहाल भन्छन्-ँविद्यालयमा गर्नुपर्ने कारणहरु धेरै छन् ।
सबैको साथ र सहयोग पाएमा देशकै उत्कृष्ट विद्यालय बनाउने मेरो लक्ष्य छ ।ु गत वर्षम्म औषतमा रिजल्ट आउने विद्यालय यसवर्षसामुदायिकतर्फदोस्रो समेत भएको छ । सरुवा हुँदा आन्दोलन दहालले २०४६ सालमा एसएलसी पास गरे लगत्तै भदौबाट नेरा प्रावि रतुबाट दहालले शिक्षण पेशा सुरु गरेका हुन् । यही स्कूलबाट उनका बुवा कृष्णप्रसाद दहालले पनि जागिर गर्नुभएको थियो । त्यसपछि उनी २०५६ भदौदेखि घुस्रा स्कूलमा प्राचार्यको रुपमा कार्यभार सम्हाले । उनी सो विद्यालयमा जाँदा प्रत्यक कक्षामा १० देखि १२ जनासम्म मात्रै विद्यार्थी थिए । व्ािद्यालयको वातावरण राम्रो थिएन । आर्थिक अवस्था एकदमै नाजुक थियो । उनले विद्यालयमा नर्सरी उत्पादन गर्न सुरु गरे आर्थिक अवस्था उकास्न । त्यहाँ उत्पादन गरिएका नर्सरी जिल्ला वन कार्यालयले किनेर लिन्थ्यो । विद्यार्थी शिक्षकहरुलाई लिएर भेरीबाट फर्निचर ल्याए उनले । विद्यालय भवन बनाए । हुँदा हुँदा उनले प्रअ पद सम्हालेको दर्ुइ वर्षै विद्यालयमा दर्ुइ करोडभन्दा बढी भौतिक पर्ूवाधार तयार गरे ।
सुरुमा शिक्षकहरुलाई तलव खुवाउन सक्ने अवस्था थिएन । शिक्षकहरुलाई तलव खुवाउन देउसी, भैलो खेलेर पैसा जम्मागथ्यौं दहालले ती संर्घष्ाका दिन सुनाउँदै भने-ँत्यहीँ उठेको पैसाबाट शिक्षकहरुलाई तलव दिन्थ्यौं । त्यो पनि थोरै मात्रामा ।दहालले नै मध्यपश्चिमकै पहिलो पटक घुस्रा स्कूलमा आम सञ्चार तथा पत्रकारिताको स्वीकृत ल्याए । २०६५ असारमा उनको घुस्रा स्कूलबाट श्रीकृष्णमा सरुवा भयो । आफ्ना प्रिय शिक्षक सरुवा भएको त्यहाँका विद्यार्थी र अभिभावकहरुलाई असैय भयो । उनीहरु नारा जुलुस गर्दै जिल्ला शिक्षा कार्यालय र्घर्ेन आए । आन्दोलन नरोकिएपछि जिल्ला शिक्षा कार्यालयमा दहालको सरुवाको विषयलाई लिएर वार्ता भयो । त्यतिबेला भक्तबहादुर ढकाल जिल्ला शिक्षा अधिकारी थिए । वार्तामा दहालको सरुवा बदर गर्ने निर्ण्र्ााभयो । आन्दोलन रोकियो । तर, उनले सरुवा भएर आइसकेपछि फेरि त्यहीँ ठाउँमा नजाने निर्ण्र्ाालिए । अहिले पनि घुस्राका विद्यार्थी र अभिभावकहरु उनीप्रति नतमस्तक छन् । बाल्यकाल दहाल २०२६ जेठ २६ सोमबारका दिन रतु गाविस- ६ दाहालटोलमा बुवा कृष्णप्रसाद दाहाल र आमा बिष्णुकुमारी दाहालको कोखबाट जन्मेका हुन् । उनको मध्यम वर्गिय परिवार हो ।
घरभरी बाख्रा, गाइभैसी थिए त्यतिबेला । उनी नौ कक्षासम्म अध्ययन गर्दा गोठालो जान्थे । उनलाई सबैभन्दा बढी बाख्रा चराउन रमाइलो लाग्थ्यो रे । उनले एकदेखि तीन कक्षासम्म रतुमा, चारदेखि पाँच कक्षासम्म मेहेली, छ र सात कक्षासम्म आर्दश उच्चमावि -त्यतिबेला निमावी० मा र नौ र १० जनउच्चमाविमा अध्ययन गरेका हुन् । उनी बाल्यकालमा धेरै चन्चले थिए । दैनिक रुख नचढे खानै नपच्ने । गाउँमा त्यतिबेला अहिलेको जस्तो र्सभसुलभ विद्यालय हुने कुरै भएन । उनी प्रत्येक दिन छ घण्टाको बाटो पार गरेर विद्यालय आउ जाउ गर्थे । टाढाको विद्यालय । शिक्षकका छोरा । सबैले माया गर्ने । स्कूल जाँदा आउँदा अरुले पनि झोला बोकिदिन्थे । उनी जुकादेखि धेरै डराउँथे । स्कूल जाँदा बाटोमा जुला लाग्थ्यो । उनी कराउँथे । अरुले जुका टिपीदिन्थे । जेसीजका राष्ट्रिय अध्यक्ष गेहेन्द्र दहालले १९९४ मा जेसीजको सदस्यता प्राप्त गरेका हुन् । १९९६ मा वीरेन्द्रनगर जेसीजको महासचिव भए । १९९८ मा वीरेन्द्रनगर जेसीजकै अध्यक्ष भए । २००२ मा नेपाल जेसीजको राष्ट्रिय उपाध्यक्ष भए । यो काभ्रेमा भएको थियो । यहाँ उनलाई १३ सय भोट मध्ये छ भोट मात्रै आएन । यस्तै जनकपुरमा २००३ मा सम्पन्न भेलाले राष्ट्रिय कार्यकारीणी उपाध्यक्षमा उनलाई निर्वाचित गरे । यहाँ १२ यस प्रतिनिधि मध्ये दर्ुइ जनाले मात्रै उनलाई भोट दिएनन् । त्यसपछि उनी २००५ मा राष्ट्रिय अध्यक्ष भए । त्यो पनि र्सवसम्मत रुपमा ।
उनी मध्य तथा सुदूरपश्चिमै राष्ट्रिय अध्यक्ष हुने दोस्रो ब्यक्ति हुन् । उनी राष्ट्रिय अध्यक्ष हुँदा देशमा माओवादी द्वन्द्व उर्त्कर्समा पुगेको थियो । ज्ञानेन्द्र शाहले शासनसत्ता हातमा लिएका थिए । दलहरुलाई ज्ञानेन्द्र शाहले निषेध गरेका थिए । उनी राष्ट्रिय अध्यक्ष हुँदा द्वन्द्व समाधानका लागि रोल्पा रुकुम, सल्यान र प्यूठानमा गएर माओवादीसँग वार्ता समेत गरे । ज्ञानेन्द्रले शासन सत्ता हातमा लिएको बेला नर्वेले मध्यस्तता गर्ने तयारी गर्‍यो । सोही समयमा जेसीजले पनि वार्ताका लागि पहल गर्‍यो । जेसीजका विश्व अध्यक्ष केभीन कुलिनन्लाई बोलाएर ज्ञानेन्द्रसँग वार्ता गर्न गए । ज्ञानेन्द्रले अहिलेको समस्या आफै समाधान गर्ने बताए । ज्ञानेन्द्रसँग भेटेको केही समयपछि उनका निजी सचिव सागर तिमिल्सिनाले दहाललाई फोन गरे । उनले ज्ञानेन्द्रको कदमलाई र्समर्थन गर्दै जेसीजका तर्फाट विज्ञप्ति निकाल्न अनुरोध गरे ।
दहालले अस्वीकार गरे । तिमिल्सिेनाले फेरि भने तपाई विज्ञप्ति निकाल्नुहोस् शिक्षा सहायक मन्त्री हुनुहुन्छ । उनले त्यसलाई पनि अस्वीकार गरे । भोलिपल्ट विज्ञप्ति निकाले ज्ञानेन्द्रको कदमको विरुद्धमा । उनी अहिले आजीजन सदस्य तथा जेसीज अन्तराष्ट्रियको सिनेटर छन् । अवको लक्ष्य उनको पहिले लक्ष्य भनेको मध्यपश्चिमका जिल्लाबाट काठमाडौं लगायतका ठाउँमा गएर अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरुलाई न्यूनिकरण गर्नु हो । ँकम लगानीमा स्तरिय शिक्षा हामीले यहीँ दिनसक्यौ भने विद्यार्थीहरु बाहिर पढ् जाँदैनन् । अहिले ६० प्रतिशत पति फष्ट डिभिजन आएका र डिक्टीन्सन लगभग सबै बाहिर काठमाडौं लगायतका ठाउँमा जान्छन् अध्ययनका लागि । उनीहरुलाई रोक्ने मेरो पहिलो लक्ष्य होु- दहाल प्रष्ट्याउँछन् । हाम्रो समाजका सरकारी विद्यालयमा पढेकाहरु बजारमा नबिक्ने उत्पादनहरु हुन् भन्ने आम धारण छ । यसलाई न्यूनिकरण गर्नु सबैभन्दा ठूलो चुनौति पनि छ । त्यो कुरा दहालले राम्रोसँग बुझेका छन् । ँसरकारी विद्यालयहरु बजारमा नविक्ने उत्पादन गर्ने संस्थाहरु हुन भन्ने आम धारण छु दहाल भन्छन्-ँत्यसलाई चिर्नु अहिलेको ठूलो चुनौति हो । मेरो अवको लक्ष्य यही धारणालाई कम गराउनु हो ।
उनले लिएको लक्ष्य यस पटकको एसएलसी परीक्षाले केही हदसम्म पूरा गरिदिएको छ । कारण यहाँका विष्णु चौधरी हुन् । उनी जिल्लामै पहिलो भएका छन् । विद्यालयले नयाँ रर्ेकर्ड कायम गरेको छ । दहालले आफ्नो जीवनलाई राम्रोसँग बुझेका छन् । त्यसैले त लेख्छन्- जव म बालक थिएँ, म संसारलाई बदल्न सक्छु भन्ने ठान्दथे जव म जवान भएँ, म मेरो देशलाई बदल्न सक्छु भन्ने ठान्दथे जव म शिक्षित भएँ, म मेरो देशलाई बदल्न सक्छु भन्ने ठान्दथे जव म विवाहित भएँ, म मेरो परिवारलाई बदल्न सक्छु भन्ने ठान्दथे जब म बृद्ध म बृद्ध भैरहेको छु, अब बल्ल मलाई थाहा भयो, म आफूलाई मात्र बदल्न सक्ने रहेछु ।

युवाहरु नै परिवर्तनका संवाहक
( डालिया एकोस्टा
हवाना (आर्इ.पी.एस्‍./एन्‍.पी.आर्इ.) ( लिज सान्ड्रा ˚ाल्कोन (१९) ले आ˚ूले गरेका हरेक निर्ण्ायले आ˚ू निकटका मानिस मात्र नभर्इ क्युबाली समाजमै प्रभाव पार्दोरहेछ भन्ने कहिल्यै कल्पना पनि गरेकी थिइनन्‍ । केही बढाइचढाइ गरेको भनाइजस्तो लाग्नसक्छ तर आ˚्‍नो निर्ण्ायको असर विश्वस्तरमा समेत देखा पर्नसक्छ भन्ने उनले अनुमान पनि गरेकी थिइनन्‍ ।हरेकको महत्व छ भन्ने धारण्ाा उनको दैनिक जीवनको एउटा अभिन्न नारा नै भएको छ । "यो त ढोका खोलेजस्तै भयो," श्रव्यद ृश्य मिडिया संकाय (ए˚एएमसीए) मा दोस्रो वर्ष्ामा अध्ययनरत छात्रा ˚ाल्कोनले आर्इपीएसलार्इ भनिन्‍ । कक्ष्ााकी सहपाठी सेलिया सुआरेजस“ग मिलेर ˚ाल्कोनले छोटो द ृश्य सामग्री "बाल नाटक" तयार पारेकी छिन्‍ । यस नाटकले मिडिया संकाय, राष्ट्रसङ्‍घीय जनसंख्या कोष्ा (युएनए˚पिए) र क्युबाली वैदेशिक व्यापार तथा लगानी मन्त्रालयåारा आयोजित प्रतियोगितामा प्रथम पुरस्कार जितेको थियो ।राष्ट्रसङ्‍घीय जनसंख्या कोष्ाåारा अक्टोबर ३१ का दिन प ृथ्वीमा सात अर्ब जनसंख्या पुगेको अवसरमा आयोजित त्यस प्रतियोगितामा टेलिभिजनका लागि तयार पारिएका अन्य ४६ वटा अवधारण्ााहरू पनि सामेल गरिएका थिए । "प्रतियोगितामा सहभागी हुन पाएकोमा सबै किसिमका समस्या बुभm्‍न मलार्इ मद्दत पुग्यो, तीमध्ये कतिपयका बारेमा मैले सोचेकी पनि थिइन“, जस्तै विश्वको जनसंख्या, बुढ्‍यौली र वातावरण्ाीय स्वास्थ्यका साथै हाम्रो दैनिक जीवनमा देखा परिरहेका समस्या," ˚ाल्कोनले भनिन्‍ । भविष्यमा आ˚ूले गनर्े कुनै पनि कामका सन्दर्भमा यी नया“ सचेतनालार्इ प्राथमिकता दिने उनले बताइन्‍ ।सरकारी टेलिभिजनमा समेत प्रसार गरिएका तीनवटा पुरस्क ृत सार्वजनिक सन्देशहरू युएनए˚पिएका गतिविधिमध्येको एक हो । यही सन्दर्भमा युएनए˚पिएको २०११ को वाष्ािक प्रतिवेदन सार्वजनिक गनर्े तथा क्युबाको जनसंख्यालार्इ विशेष्ा सन्दर्भ मानेर प्रवचन कार्यत्रmम समेत आयोजना गरियो । "स्वास्थ्य, जनसाङ्‍ख्यिक परिवर्तन र कल्याण्ाका क्ष्ोत्रमा प्रगति गर्न विकासशील अर्थतन्त्र भए पनि सम्भव छ भन्ने प्रमाण्ा क्युबाले प्रस्तुत गरेको छ," युएनए˚पिएका अन्तर्राष्टि्रय संयोजक जेसस रोब्लसले आर्इपीएसलार्इ बताए । रोब्लसले विश्वभर विभेद कायमै रहेको अवस्थामा पनि क्युबाले "राजनीतिक इच्छाशत्तmि भए असमानतास“ग संघर्ष्ा गर्न सकिन्छ" भन्ने प्रमाण्ा प्रस्तुत गरेको बताए । उनले कायरोमा सन्‍ १९९४ मा जनसंख्या र विकाससम्बन्धी अन्तर्राष्टि्रय सम्मेलनमा क्युबाले राखेको अडानलार्इ पनि स्मरण्ा गरे ।सन्‍ १९६० को दशकमा यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्यका क्ष्ोत्रमा निकै कार्य गरेर क्युबा सरकारले नै कति जना बच्चा जन्माउने र जन्मान्तरका विष्ायमा मानिसलार्इ नै निर्ण्ाय गर्न दिनुपनर्ेमा सहमति जनाएको थियो । यो नीतिप्रति क्युबाको अडान अभmै यथावत छ ।दशकौंसम्मको यही नीतिको परिण्ाामस्वरूप क्युबाले "सामाजिक(जनसाङि्‍ख्यक विकासलार्इ आैद्योगिक राष्ट्रकै तहमा राख्न स˚ल भएको छ," जनसंख्या तथा विकास अध्ययनसम्बन्धी राष्टि्रय तथ्याङ्‍क तथा सूचना कार्यालयका निदर्ेशक जुआन अल्˚ोन्सोले आर्इपीएसलार्इ बताए । "देशको प्रगति मापनका लागि प्रमुख जनसाङि्‍ख्यक सूचकहरूमा जनसंख्या व ृद्धिदर, प्रजनन र म ृत्युदर नै हुन्‍ । यी तीनवटा सूचकहरूमा क्युबाको स्थिति विकसित मुलुकको हाराहारीमा छ र दक्ष्ािण्ा अमेरिकी तथा क्यारेबियाली राष्ट्रको दा“जोमा उच्च छ," उनले बताए ।विश्व जनसंख्या प्रतिवेदन २०११ लार्इ उद्ध ृत गर्दै अल्˚ोन्सोले राष्ट्रसङ्‍घीय विकास कार्यत्रmम (युएनडिपी) ले मानव विकास सूचकाङ्‍कमा क्युबाले हासिल गरेको उपलब्धिकै कारण्ा ५३आैं स्थानमा रहेको बताए । उदाहरण्ाका लागि, क्युबामा प्रजनन दर १.५ प्रति महिला रहेको छ भने मानिसको आैसत आयु ७९ वर्ष्ा छ । पा“चवर्ष्ामुनिको शिशु म ृत्युदर प्रति १,००० जीवित जन्ममा ५.८ रहेको छ । यी सूचकहरू धेरैवटा आैद्योगिक राष्ट्रस“ग मिल्दोजुल्दो छ भने दक्ष्ािण्ा अमेरिका र क्यारेबियाली राष्ट्रहरूभन्दा निकै राम्रो हो जहा“ शिशु म ृत्युदर प्रति १,००० जीवित जन्ममा २२.४ रहेको छ । कार्यत्रmममा सहभागी हुन र आ˚्‍नो आवाज पनि सुनाउने अवसर पाएकी ˚ाल्कोनले यौन सम्बन्ध, यौन संत्रmामक रोगबाट सुरक्ष्ाा, गर्भ निरोध तथा बच्चा जन्माउने सही उमेरजस्ता प्रश्नहरूका बारेमा नया“नया“ जानकारी पनि पाएकी छिन्‍ । विज्ञहरूका अनुसार युवाका विचारहरू सुन्नु, उनीहरूको ज्ञान बढाउनु र सहभागी हुनका लागि छनौटका विकल्पहरू उपलब्ध गराउनु नै आजको क्युबाका लागि महत्वपूर्ण्ा आवश्यकता भएका छन्‍ । धेरै दशकदेखिको न्यून प्रजनन र म ृत्युदर तथा उच्च आप्रवासनको परिण्ाामस्वरूप क्युबामा बुढ्‍यौलो जनसंख्या बढेकोमा चिन्ता व्यत्तm गर्न थालिएको छ । ओएनइआर्इले सन्‍ २००९ मा सञ्चालन गरेको राष्टि्रय प्रजनन सभर्ेक्ष्ाण्ामा क्युबामा पहिलो यौनसंसर्गको आैसत उमेर महिलाका लागि १७  र पुरुष्ाका लागि १६ वर्ष्ा रहेको देखाएको थियो । गर्भनिरोधका विष्ायमा विश्वमै मानिसमा सचेतना ˚ैलिएको भए पनि उनीहरूमा असुरक्ष्ाित यौन सम्पर्क राख्ने प्रव ृत्त िहुन्छ र त्यही कारण्ा गर्भपतनका घटनाहरू भइरहन्छन्‍ ।यसबाहेक, सभर्ेक्ष्ाण्ाले सानै उमेरमा जोडी बा“धिने, सांस्क ृतिक पक्ष्ाका कारण्ा यौनजन्य संत्रmामक रोगहरू ˚ैलिने, २० वर्ष्ा नपुग्दै व्यापकस्तरमा गर्भ रहने तथा महिलाले नै प्राय: गर्भलार्इ स्थगन गनर्े देखाएको छ । "बलियो सामाजिक र पारिवारिक सञ्जाल भएको तथा सामाजिक प्रत्याभूति रहेको समाजमा युवाको भूमिका निण्र्ाायक हुन्छ । उनीहरूले महत्वपूर्ण्ा भूमिका निर्वाह गरिरहेका हुन्छन्‍," क्युबास्थित युएनए˚पिएका सहायक प्रतिनिधि रोनाल्डो गार्सियाले बताए ।

कजाखस्तान
सुख्खा समुद्री तटीय क्ष्ोत्रमा पर्यावरण्ाीय गतिविधि बढ्‍यो
 त्रिmस्टो˚र पालाअक्बास्ट (आर्इ.पी.एस्‍./एन्‍.पी.आर्इ.) ( बा“धको निर्माण्ा पूरा भएको छ वर्ष्ापछि नै "जैविक विपत्त"ि को सङ्‍ज्ञा पाएको मध्य(एसियाको दुर्गम ठाउ“ पर्यावरण्ाीय पुनपर््राप्तिको नमूना बन्न स˚ल भएको छ । बा“धको निर्माण्ास“गै अराल समुद्रको उत्तरी भागको पानीको सतह दुर्इ मिटर उठ्‍नुका साथै यहा“को नूनको मात्रा दुर्इतिहार्इले घटेको छ । "यति चा“डो सुधार हुनु आश्चर्य नै हो," वेस्टर्न मिचिगन विश्वविद्यालयका अराल समुद्र विज्ञ ˚िलिप मिक्लिनले आर्इपीएसलार्इ  बताए । माछा मानर्े पेसा भएका यहा“स्थित कालामाजु गाउ“मा आजभोलि स्यान्डपाइपर्स, हा“स, राजहा“स र ˚्‍लामिन्गोहरू देखा परेका छन्‍ तथा नर्कटले ढाकिएको यो सिमसारको पानीको नूनिलोपन वैज्ञानिक मिक्लिनले जा“चेका थिए ।"यहा“को पानीमा मैले सोचेभन्दा कमै नून भेटिएको छ," दुर्इ हप्ते भ्रमण्ामा निस्केका उनले सङ्‍लो पानी देखाउ“दै थपे । सन्‍ १९६० को दशकयता सोभियत सरकारले अराल समुद्रमा भित्रिने दुर्इवटा नदीको अधिकांश पानीलार्इ अन्यत्रै मोडेर ठूलो क्ष्ोत्र˚लमा ˚ैलिएको कपासको खेतमा सि“चाइ लगेको थियो । "उनीहरूले माछाभन्दा कपासलार्इ जानीबुभmी प्राथमिकता दिएका थिए," मिक्लिनले भने । उनको विचारमा यहा“को कपास खासगरी सेनाका लत्ताकपडा र बारुद खरिद गर्न प्रयोग गरिएको थियो ।समुद्र र अमु दर्याको दक्ष्ािण्ाी भेगमा रहेको उज्बेकिस्तान सन्‍ १९९१ मा स्वतन्त्र भएको हो । पामिरको हिम श ृङ्‍खलाको पानी समुद्रसम्म पुर्‍याउने र त्यसलार्इ स˚ा राख्ने दुर्इ ठूला नदीमध्ये अमु दर्या एक हो । तर उज्बेकिस्तानले पनि निकासीका लागि कपासलार्इ नै प्राथमिकता दियो । यहा“को सरकारका लागि कपास नै विदेशी मुद्रा आर्जनको प्रमुख स्रोत बन्यो ।परिण्ाामस्वरूप, समुद्रको तटीय सतह खुम्चिएर १० प्रतिशतमा भmर्‍यो र समुद्रको ठूलो भूभाग मरुभूमिमा परिण्ात भयो (कजाख भाष्ाामा अराल भन्नाले åीप भन्ने बुभिmन्छ) । केहीवर्ष्ायता पहिलोपटक नून र विष्ाादी मिश्रित धुलोको आ“धी नै यस क्ष्ोत्रमा ˚ैलियो र स्वाशप्रश्वास रोगीको संख्या बढ्‍यो, स्थानीय चिकित्सकहरूले बताएका छन्‍ । बा“की बचेको यहा“को पानीलार्इ तीनवटा तालमा बा“डियो, नूनको भाग उड्‍यो र दुर्इवटा नदीको संगममा माछा राखियो । कजाखस्तानतर्˚को कमैमात्र नूनिलो रहेको उत्तरी भागमा नूनिलो पानी सहन सक्ने ˚्‍लाउन्डर राखियो जुन स्थानीय गाउ“बासीका लागि प्रोटिनको स्रोत हुन थालेको छ । उज्बेकिस्तानको दक्ष्ािण्ापश्चिमको तालको पानी समुद्रको तुलनामा चारगुना बढी नूनिलो छ र यस्तो पानी सहन सक्ने केही जीव मात्र यहा“ ˚स्टाउन सक्छन्‍ । कमै मात्र गहिरो दक्ष्ािण्ापूर्वको ताल भने कहिलेकाहि“ पूरै हराउ“छ ।कुनै समय जहाज ओहोरदोहोर गनर्े अराल्स्कको दक्ष्ािण्ामा एकसय किलोमिटर टाढासम्म सुख्खा भइसकेको छ र यहा“ २०० वटा पानी जहाज अलपत्र अवस्थामा त्यसै छाडिएका छन्‍ । दशकौंसम्म यी जहाजहरूमा बाजका गु“ड थिए र घरपालुवा गार्इ, घोडा र उ“टका लागि छहारी बनेका थिए । अहिले, छिमेकी चीनमा कच्चा ˚लामको माग बढेलगत्तै यी जहाजका पत्ताहरू भिmकिएका छन्‍ । सन्‍ २००५ यता कजाखस्तानले सिर दर्या नदी आसपासबाट खनिज तेल उत्खनन्‍ पनि गर्न थालेको छ । विश्व बैंकको परामर्श र ऋण्ा लिएर सिर दर्याबाट पानी दक्ष्ािण्ा जानबाट रोक्न १३ किलोमिटर लामो बा“ध बनाइएको छ । यो बा“धले समुद्री क्ष्ोत्रको १८ प्रतिशत भागलार्इ समेटेको छ र यसले स˚ा पानी उपलब्ध गराएर माछालार्इ बस्नयोग्य अवस्था सिर्जना गरेको छ । यसको नतिजा निकै अचम्मलाग्दो छ । दुर्इदर्जन बढी प्रजातिका जीवहरू यहा“ देखिन थालेका छन्‍ र होचा ठाउ“मा नर्कट पनि असाध्यै ˚स्टाएर आएको छ जसले जीवजन्तुलार्इ राम्रो बासस्थान उपलब्ध गराउनुका साथै लाखौं चरालार्इ आकष्ाित गरिरहेको छ । यहा“बाट स्थानीय माभmीहरूले बसर्ेनि ५,००० टनभन्दा बढी माछा मार्न थालेका छन्‍ र अराल नदीमा विगत छ वर्ष्ाको अवधिमा माछाहरू ३,५०० मेटि्रक टनबाट १८,००० मेटि्रक टन पुगेको छ । "यो अभm बढ्‍दैछ," मत्स्यपालनसम्बन्धी क्ष्ोत्रीय निदर्ेशक जाउलखान येर्माखानोभले मुस्कुराउ“दै बताए । "अर्को पा“च वर्ष्ामा यहा“ ४०,००० टन माछा पुग्यो भने पनि आश्चर्य मान्नु पर्दैन ।"यो कार्यत्रmमको आर्थिक ˚ाइदा अहिल्यै अनुभव गर्न थालिएको छ । अराल्स्कमा उत्पादित माछाजन्य वस्तुहरू पनि टाढाटाढाका सहरबजारमा बित्रmी हुने गरेको छ जसले ४१ जनालार्इ रोजगारी दिइरहेको छ । यहा“ स्थापित प्लान्टका निदर्ेशकले यी वस्तुहरू युरोपेली युनियनका राष्ट्रहरूसम्म निकासी गर्न अनुमतिको पर्खाइमा रहेको बताए । अराल्स्क नजिकै अर्को पनि प्लान्ट निर्माण्ा भइरहेको छ । अक्बास्ट गाउ“बाट केही माइल मात्र टाढा एक दर्जनजति माछा मानर्े साना डुङ्‍गा लामालामा जालका साथ सूर्यास्त हुनासाथ तयारी अवस्थामा हुन्छन्‍ । बिहानपख माभmीहरू माछा लिन जान्छन्‍ र ˚ट˚ट गरिरहेका ताजा माछा जालमा परेको देखेर मख्ख हुन्छन्‍ । यी माछाहरू सबै खान र बेच्नयोग्य छन्‍ । "माभmीहरूले महिनाको २,००० डलरभन्दा बढी कमाउ“छन्‍," येर्माखानोभ बताउ“छन्‍ । निकै ठूलो र ˚राकिलो माटोले बनेको घर पनि यहा“ १५,००० डलरको कौडीको भाउमा पाउन सकिन्छ ।"यो तटबन्धले हाम्रो जीवन नै परिवर्तन गरिदियो," ७९ वष्र्ाीय पुराना अनुभवी माभmी नार्गली डेमिओभले बताए ।  "मानिसहरू गाउ“ ˚र्कन थालेका छन्‍ ।" उनका छोराको पनि माछा मानर्े पेसा छ र उनीस“ग निसान प्याट्रोल गाडी छ । विगत १६ वर्ष्ादेखि स्कुल शिक्ष्ाक रहेका उनका नाती भन्छन्‍, आजभोलि यहा“का केटाकेटीले राम्रो खाना पाइरहेका र कक्ष्ाामा पनि निकै ध्यान दिन थालेका  छन्‍ । "यसको शिक्ष्ाा भनेकै," वैज्ञानिक मिक्लिन भन्छन्‍, "यदि हामीले पर्यावरण्ाीय चत्रmको सानो अंश मात्र पनि जोगाउन सक्यौं भने यसले विभिन्न प्रजातिका जीवजन्तु र वनस्पतिलार्इ आश्रय दिन्छ, जसका कारण्ा हामीले बा“की भागलार्इ पुनस्र्थापित गर्न सक्छौं र यो पूर्ण्ारूपमा पुनर्जिवित भएर आउ“छ ।"

माथिल्लो कण्र्ाालीका बिष्ायमा 

संयुत्तm नेपाली मोर्चा यूरोपका अध्यक्ष्ा 

नविन सापकोटाåारा प्रस्तुत ध्यानाकर्ष्ाण्ा पत्र :

विष्ाय प्रवेश

कुनै पनि देशको आर्थिक सम ृåिको लागि प्राक ृतिक स्रोत र साधनको पहिचान, स्रोत र साधनको सही एवं बैज्ञानिक परिचालन अनिवार्य सर्त हुन्‍ । यो हुन नसकेको कारण्ा लाखौंको संख्यामा नेपाली यूवाहरु राम्रो रोजगारको खोजी, रोजगार एवं अध्ययन अनुसन्धान भन्दै विदेशिन बाध्य छन्‍ । नेपालको अकुत जलसम्पदा, जंगल, जडिबुटी, जमिन, जनशत्तmि, जराजुरी जलवायू आदि मध्येको महत्वपूर्ण्ा हिस्स्ाा ओगटेको कण्र्ााली प्रदेश पिछडिएको नेपालको अभm पिछडिएको क्ष्ोत्र बनेर रहिरहेको छ । त्यहाँ स्थायी रुपमा ३६५ किसिमका र मौसमी रुपमा ५०० प्रकारका जडिबुटी पार्इन्छ । त्यसको बास्तबिक रुपमा अध्ययन, भण्डारण्ा, प्रशोधन हुन नसकेका कारण्ा कच्चा रुपमा कौडीको भाउमा निर्यात हुन्छ भने कतिलार्इ पहिचान गर्न नसकेर खेर गैरहेको अबस्था छ भने देश निर्माण्ामा सम्पूर्ण्ा क्ष्ामताले लाग्नु पनर्े यूवाहरु र यूवा उर्जा, विज्ञता एवं रोजगारीको खोजीमा विदेशिइरहेको स्थिति छ । उर्जा संकट र माथिल्लो कण्र्ाालीनेपाल भयाबह रुपबाट उर्जा संकटमा डुबेको छ भन्ने कुरा बतार्इरहन पर्दैन । बुåिजीवी वर्ग, कर्मचारी, सरकारी निकाय, सर्वसाधारण्ा एवं सरोकारवाला सबैलार्इ अबगत भएकै कुरा हो । दार्जिलिङ बाहेकका पुरै भारत र चीन जल उर्जाको हिसावले अध्यारैमा रहेको अबस्थामा चन्द्रशम्सेरको पालामा ५०० किलोवाट क्ष्ामताको फर्पिङ्ग जलविद्युत आयोजना :बथ १९११ मा सुरु भयो र अहिले यसले १०० वर्ष्ा पुरा गरेको छ । सन्‍ १९६६ मा आफ्‍नो विद्याबारिधि सोधपत्रमा डा. हरिमान श्रेष्ठले उल्लेख गरेको आधारमा ८३००० मेगावाट जलविद्युत उत्पादन क्ष्ामता छ भनिदै आइएको छ । जसमा आर्थिक सभ्याव्यताको द ृष्टिले ४२००० मेगावाट उत्पादन गर्न सम्भव मानिएको छ । अहिलेको विकसित नयाँ प्रविधिमा प्रयोग र जलाशययुत्तm परियोजना निर्माण्ा गरेमा २ लाख ४० हजार मेगावटसम्म (उर्जा åैमासिक चैत्र २०६७), जलविद्युत उत्पादन गर्न सकिने देखिन्छ तर यतिधेरै उर्जा क्ष्ामता भएको हाम्रो देशमा १०० वर्ष्ाको अबधिमा मात्र ६४४ मेगावाट जडित क्ष्ामताको उत्पादन भएको छ । जुन ८३००० मेगावाट को ज्ञ।द्दट५ मात्र हो । यसबाट बष्र्ाायाममा ५४९ मेगावाट र हिउँदको समयमा ४५० मेगावाट मात्र विद्युत आपूर्ति हुनसक्छ । सरकारी तथ्यांक अनुसार अहिले ४४ प्रतिशत जनताको घरमा विद्युत लार्इन पुगेको छ । ५६ प्रतिशतले विद्युत उपयोग गर्न पाएका छैनन्‍ । ४४ प्रतिशत जनतामा बाडिएको विद्युत लोडसेडिङलार्इ सुन्यमा भmानर्े हो भने २४ प्रतिशत जनताले मात्र पूर्ण्ा रुपमा प्रयोग गर्ने सम्भव छ । प्रतिवर्ष्ा १० प्रतिशतको दरले माग ब ृåि पनि भर्इरहेको छ । नेपालमा प्रक ृतिको बरदान स्वरुप प्राप्त यत्रो जलस्रोत हुँदा पनि हामी किन पछि पर्‍यौं ? उत्पादन शुरु भएको १०० वर्ष्ासम्म आर्इपुग्दा पनि किन ४४ प्रतिशत नेपालीले मात्र विद्युत उपयोग गर्न पाएका छन्‍ त्यसमा पनि लोडसेडिङको मार खेप्नु परेको छ । किन विद्युतको अभावमा भएका उद्योगहरु पनि शिथिल बन्दै गएका छन भने आैद्योगिकरण्ा अबरुå भएको छ । यस्ता यावत सवाल र जिज्ञासाले सचेत नेपालीलार्इ भmकभmकार्इ रहेको छ । के यो जनता अल्छी भएर भएको हो ? के यो नेपालीसँग प्राविधिक क्ष्ामताको कमिको कारण्ाले हो ? यो स्थिति आउनुमा के नेपालीसँग (चाहे जहाँसुकै बसुन) आर्थिक क्ष्ामता नभएर हो ? मलार्इ लाग्छ यी ३ वटै प्रश्नको जवाफ "होर्इन" भन्ने नै हो । नेपालको उर्जा र आैद्योगिकरण्ामा यो संकट भोग्नुमा आधारभूतरुपमा २ वटा कारण्ा छन्‍ । १( आन्तरिक कारण्ा:( कुनैपनि उत्पादन, निर्माण्ा र विकास कार्य गर्नको लागि स्पष्ट नीति, कार्य योजना, लक्ष्य तथा नियत ((मनशाय) र इच्छाशत्तmिको जरुरी पर्छ । आन्तरिक कारण्ालार्इ पनि २ भागमा बाड्‍न सकिन्छ । क) नीतिगत पक्ष्ा: नेपालको हकमा जलस्रोत नीति बनाउने कुरामा ध्यान नदिनु, योग्यता र क्ष्ामताको आधारमा भन्दा चाकडी र चाप्लुसीको भरमा टिक्दै आएको कर्मचारीतन्त्रमा युग र विज्ञान अनुसार विकास र रुपान्तरण्ा नदेखिनु, दलका नेत ृत्व तथा उच्च प्रशासकहरुले जल माफिया ( स्वदेशी विदेशी) हरुको घेरा तोड्‍न नसक्नु आदि कारण्ाहरु छन । राज्यको स्पष्ट र ब ृहत जलस्रोत नीति नहुँदा नेगोसियसन क्ष्ामता कमजोर छ । त्यसैले जसले प्रभाव पार्न सक्यो उसैको पक्ष्ामा सम्भmौताहरु भएका छन्‍ । नेपालले थोरै पाउनको लागि धेरै गुमाइरहेको छ । ख) नियतगत पक्ष्ा: नेपालले आफ्‍नो प्राक ृतिक सम्पदामा हक गुमाउदै जानुमा सामान्त र दलालहरुको ठूलो हात छ । चाँहे त्यो कोशी सम्भmौतामा होस्‍ या गण्डक सम्भmौतमा होस्‍ या महाकालीमा होस्‍ या पञ्चेश्वरमा नेपालका सत्ताधारीहरु आफ्‍नो कुर्सीको सुरक्ष्ाा र व्यत्तmिगत वा पारिवारिक लाभको लागि देशको ठूला(ठूला प्राक ृतिक सम्पदा जनताबाट खोसेर विदेशी (मूलत भारत)लार्इ सुम्पेका छन्‍ । २( बाह्‍य कारण्ा:( नेपाल २ ठूला(ठूला फरक(फरक राजनैतिक परिपाटी अंगालेका मुलुकको बीचमा रहेको राष्ट्र हो । यहाँको भू(राजनीतिका कारण्ा केही मात्रामा सकरात्मक प्रभाव रहेपनि मूलत प्राक ृतिक स्रोत साधन र सिमानामा नकरात्मक हस्तक्ष्ोप रहेको छ । नेपालले राजनैतिक आर्थिक, सामाजिक क्ष्ोत्र र सिमानामा भोगेको नकरात्मक पाटो इतिहासमा छर्लङ्ग छ । राज्यको ब ृहत र स्पष्ट जलस्रोत, परराष्ट्र र राष्टि्रय सुरक्ष्ाा नीति नहुनु, भएका पनि स्पष्ट व्याख्या नहुनु र स्पष्ट व्याख्या भए पनि नेपालको हितमा लागू गनर्े र्इच्छा शत्तmि नहुनुको बिडम्वना एकातिर छ भने हाम्रै छिमेकी देश भारत जो सँग भाष्ाा, धर्म, संस्क ृतिमा सामिप्यता र भौगोलिक रुपमा सहजता छ । हामी भारतबाट बढी हेपिएका, च्यापिएका र उत्पीडनमा परेका छौं । भारत भौगोलिक आर्थिक, आैद्योगीकरण्ा र जनसंख्याका हिसाबले जति ठूलो र फराकिलो छ राजनैतिक एवं सांस्क ृतिक हिसाबले त्यहाँको सत्ताधारी वर्ग कुटिल अहंकारवादी, बिस्तारवादी र छिमेकी प्रति हस्तक्ष्ोपकारी छ । उसले छिमेकी राष्ट्रका सबै प्रकारका प्राक ृतिक र आर्थिक स्रोत कुटिल चालको माध्यमबाट गलत नियतबस आफ्‍नो कब्जाभित्र राख्न चाहान्छ । जतिबेला नेपाल राजनैतिक रुपले कमजोर र अस्थिर अबस्थामा फसेको हुन्छ । ठिक त्यतिबेला नेपालको प्राक ृतिक सम्पदा माथि हस्तक्ष्ोप गनर्े र आफ्‍नो पञ्जाभित्र पानर्े गरेको छ । त्यो इतिहास हाम्रो अगाडि स्पष्ट छ । "असल छिमेकीको यस्तो हर्कतलार्इ कसरी पचाउने ? यही त्रmम र यही प्रत्रिmयामा कोशी, गण्डकी, महाकाली, पञ्चेश्वर पछि पूर्ण्ा स्वच्छ ९ख्ष्चनष्ल च्ष्खभच० कण्र्ााली नदी पनि ष्ाड्‍यन्त्रको पासोमा परेको छ । के हो त माथिल्लो कण्र्ााली ? महाकाली, सेती, भेरी, राप्ति र कण्र्ााली अञ्चलका २१ जिल्ला जलाधार क्ष्ोत्र रहेको उत्तरबाट दक्ष्ािण्ातफ बग्ने पश्चिम नेपालमा रहेको एउटा हिमाली नदीको नाम कण्र्ााली नदी हो । त्यस नदीमा आैसत १३९२ घन मिटर पानी बहन्छ । वष्र्ाा यामका ४ महिनामा ७२ प्रतिशत र हिउँदका ८ महिनामा २८ प्रतिशतका दरले पानी बहन्छ । यसले नेपालभरिका कुल नदी बहावको २३ प्रतिशत भाग ओगट्‍छ । (भैरब ब.थापा र भरत बहादुर प्रधान जलस्रोत बिकास: नेपाली द ृष्टिकोण्ा, कोनार्क प्रकाशन काठमाडौंमा १९९५) यही कण्र्ााली नदीमा अछाम, दैलेख र सुखर्ेत जिल्लाको सिमाना स्थलमा निर्माण्ा हुन लागेको जल विद्युत आयोजनालार्इ "माथिल्लो कण्र्ााली" भनिन्छ । कण्र्ााली नदीमा ७ स्थानबाट २४ हजार मेगावाट विद्युत उत्पादन गर्न सकिन्छ । यो आर्थिक रुपबाट संभव हुने ९ँष्लबलअष्बििथ ाभबकष्दभि० उर्जा क्ष्ामता हो (ऋ।प् क्जबचmब। ब तचभबतष्भक यल धबतभच चभकयगचअभ या ल्भउब,ि :बकक एचष्लतष्लन, प्बतजmबलमग ज्ञढढठ० नेपाल बिद्युत प्राधिकरण्ा ९ल्भ्ब्० ले प्रारम्भिक सवर्ेक्ष्ाण्ा गर्न लगाएको हिमालयन पावर कन्सल्टेन्टले डिसेम्बर १९८९ मा तयार पारेको अन्तिम प्रतिवेदन ( ९एचभतबचष्दष्ष्तिथ कतगमथ या तजभ प्बचलबष् िदभलम कष्तभ प्च्ज्ञब्, ाष्लब िच्भउयचत० मा उल्लेख भए अनुसार जलाशययुत्तm परियोजना निर्माण्ा गरेर ४१८० मेगावाट विद्युत निर्माण्ा गर्न सकिन्छ । जसअनुसार २६० मिटर अग्लो बाँधबाट प्रति सेकेण्ड ५०० घनमिटरपानी खसालेर ४१८० मेगावाट बिद्युत अर्थात वाष्ािक १७ अरब भन्दा बढी यूनिट बिद्युत उत्पादन गर्न सकिन्छ । यो योजना संसारकै सबैभन्दा सस्तो योजना हो । यसको कुल लागत ३०० अरब अनुमान गरिएको छ र रु २ प्रति यूनिट भन्दा कममा नै उत्पादन हुनसक्छ । अर्थात प्रति किलोवाट ८३३ अमेरिकी डलर लागत खर्च अनुमान गरिएको छ । (इन्जिनियर लोक बहादुर रावत ल्भ्क्ष्म्क् बुलेटिन, ब्गनगकत द्दण्ज्ञण्) उत्पादनका हिसाबले संसारकै सबैभन्दा सस्तो आयोजना हो र यो प्रक ृतिको बरदान हो, प्रक ृतिले हामीलार्इ १५० मिटर अग्लो बाँध सित्तैमा दिएको छ । नदी करिब ३ कि.मी घुमेर आउँदा करिब १५० मिटर तलबाट बग्छ, ( दिपक ज्ञवाली र रत्न संसार श्रेष्ठ कार्यपत्र नेपालमा उर्जा संकट र माथिल्लो कण्र्ाालीको प्रश्न १६ ब्गनगकत २०११ क्ाठमाडौं) । नेपालमा नेपाल विद्युत प्राधिकरण्ा ल्भ्ब् ले लगानी गरेका आयोजनाको पछिल्लो १२ वर्ष्ाको आैसत लागत हेर्‍यौँ भने प्रतिकिलोवाट २५८० अमेरिकी डलर छ । नेपालमा उत्पादन भएका र हुन गर्इरहेको अरु आयोजनाको उदाहरण्ा हेरौ( खिम्ति ६० मेगावाट क्ष्ोमता, सुरुङ १३ कि.मी. र लागत २३०० अमेरिकी डलर प्रतिकिलो वाट, काली गण्डकी १४४ मेगावाट क्ष्ामता ६ कि.मी सुरुङ र लागत २७०० अमेरिकी डलर, भोटेकोशी ३६ मेगावाट क्ष्ामता ४ कि.मी सुरुङ र २००० अमेरिकी डलर, चिलिमे २० मेगावाट क्ष्ामता, ३ कि.मी सुरुङ र १५०० अमेरिकी डलर प्रति किलोवाट छ । ल्भ्ब् ले गरेको आैसत लागतको खर्चको एकतिहार्इ सस्तो र नेपालको अरु सस्तो लागतमा निर्माण्ा भएका आयोजना भन्दा(भmण्डै आधा सस्तोमा बन्न सक्छ । यो परियोजना स्थलमा बन पैदावर र बातावरण्ाीय असरमा कुनै क्ष्ाति हुँदैन । अन्य परियोजना संचालन गर्दा अरबाँै रकम सडक निर्माण्ामा खर्च गनर्ुपर्छ तर यो परियोजना स्थल राजमार्गको नजिकै रहेको हुनाले सडक निर्माण्ामा धेरै खर्च गनर्ु पर्दैन । अन्य परियोजना स्थलमा जलासय निर्माण्ाका कारण्ा ठूलो परिण्ााममा जमिन डुवानमा पनर्े र धेरै ठूलो सँख्यामा जनता विस्थापित हुनुपनर्े अबस्था आउँछ भने यसमा त्यस्तो समस्या आउँदैन । यस्तो स्वण्र्ाीम योजना नेपाल सरकार आफैले निर्माण्ा गनर्ु पनर्े नसके आम जनतालार्इ खुल्ला आव्हान गरेर नेपालीले नेपालकै हितमा उपयोग हुने गरेर निर्माण्ा गनर्ुपनर्ेमा भारतिय कम्पनिलार्इ सुम्पिएको छ । नेपाल उर्जा संकटको मारले थिलो(थिलो परेको अबस्थामा छ, तर यो आयोजना निर्यातमुखी भनिएको छ । यो आयोजना उत्पादन क्ष्ामता, उत्पादन लागत र पर्यावरण्ाीय हिसावले नेपालको सबैभन्दा सस्तो र नमुना हो भन्ने बारेमा ल्भ्ब्, जलस्रोत मन्त्रालय र नेपाल सरकार अनभिज्ञ छन भन्न सकिदैन । हिमालयन पावर कन्सल्ट्‍यान्टले तयार गरेको करिव ८०० प ृष्ठको प्रारम्भिक सवर्ेक्ष्ाण्ाको रिपोर्ट सरकार र सम्बन्धित निकायसँग छ । तर पनि २७ डिसेम्बर २००७ मा नेपालको मन्त्री परिष्ादले भारतको न्:च् क्ष्त्म् लार्इ सुम्पने निर्ण्ाय गर्‍यो र सोहि अनुसार २४ जनवरी २००८ मा नेपालको तफबाट जलस्रोत मन्त्रालयका सहसचिव अनुप कुमार उपाध्याय र भारतको न्:च् क्ष्त्म् ऋयलकयचतष्गm को तफबाट सिनियर भाइसपि्रसिडेन्ट अभिनाश शाहले :इग् मा हस्ताक्ष्ार गरेका छन । यो हस्ताक्ष्ार सँगसँगै ४१८० मेगावाट क्ष्ामता रहेको माथिल्लो कण्र्ाालीमा ३०० मेगावाट उत्पादन र त्यसको १२ प्रतिशत मात्र नेपालले नि:शुल्क पाउने नाममा सम्पूर्ण्ा कण्र्ााली बेसिन गुमाउन पुगेका छौं । यो समभmदारी (:भmयचबलमगm या गलमभचकतबलमष्लन(:इग् ) पत्र खारेज गरिनु पर्छ किन भने(१(यसमा नेपालको अन्तरिम संविधान २०६३ को धारा १५६ उल्लंघन भएको छ । अन्तरिम संविधान २०६३ को धारा १५६ को उपधारा २ अनुसार....." प्राक ृतिक स्रोत र त्यसको उपयोग बाँडफँाड" सम्बन्धि सम्भmौताको अनुमोदन, सम्मिलन, स्वीक ृति या समर्थन" लिनका लागि व्यवस्थापिका संसदमा तत्काल कायम रहेका सम्पूर्ण्ा सदस्यहरुको दुर्इ तिहार्इ बहुमतले पारित गरिनुपनर्े व्यवस्था छ । यसरी संसदमा लगेर छलफल गरी संसदले अनुमोदन गनर्ुपनर्े विष्ायलार्इ राष्ट्र र जनताको सर्वोच्चता प्रतिविम्बित हुने संसदलार्इ समेत लत्याएर यो सम्भmौता कार्यान्वयन भैरहेको छ । २( नेपालमा उर्जा संकट छ, नेपालले भारतबाट सस्तो दरको प्रति यूनिट रु ६.८१ प्रति यूनिट र महंगोमा रु १०.३० प्रति यूनिटमा आयात गरेको छ भने प्रति यूनिट रु २ भन्दा कममा उत्पादन हुन सक्ने विद्युतलार्इ निकासीमुलक भनिएकोछ । दिनमा १८ घण्टासम्म लोडसेडिङ भएको अबस्थामा सबैभन्दा सस्तोमा उत्पादन हुने बिद्युत भारत निकासी गनर्े उर्जा संकट भारतमा टनर्े, नेपालमा चाहिँ अन्धकारमा बस्नुपनर्े, भएका उद्योग पनि उर्जा अभावको कारण्ा शिथिल हुँदै जाने र बेरोजगारी एवं सामाजिक असुरक्ष्ाा बढ्‍दै जाने संभावना टड्‍कारो छ । ३( :इग् को उपदफा ३ मा " उत्पादनको १२ प्रतिशत मात्र नेपालले निशुल्क पाउने ( स्मरण्ारहोस्‍ रन अफ दि रिभर प्रोजेक्टमा वष्र्ाा याममा बढी र सुख्खा याममा १/३ सम्म मात्र उत्पादन हुन्छ) र निर्यात करमा ०.००५ प्रतिशत ( श्भचय एयष्लत श्भचय श्भचय ाष्खभ एभचअभलत) प्रतिशत भन्दा माथि बढाउन नपार्इने भनिएको छ । ३०० मेगावाट उत्पादन गनर्े भनेर समभmदारी गरिएकोमा पछि यसलार्इ ब ृåि गरेर ९०० मेगावाट उत्पादन गनर्े भनिएको छ । ९०० मेगावाट उत्पादन भएपनि नेपालीले पाउने १०८ मेगावाट हो । नेपालले त्यसबाट पाउने रोयल्टी ७५ करोडको भने भारतले भन्सार ९ष्mउयचत तबह ० माफत ७९२ मेगावाटको रु ३१ अरब आम्दानी गर्छ । परियोजनाबाट यदि नेपालले फार्इदा खोज्ने हो भने त्यतिनै मात्रमा किन भ्हउयचत तबह उठाउन सक्दैन । जवकी उत्तm परियोजना निर्माण्ा गर्दा आयात गरिने बस्तुको भन्सार, मुलय अभिब ृåि कर र आयकर सबै छुट गरेको छ । ४( दफा ३६ र ३ को प्रावधानले कण्र्ााली नदीमाथि नेपाली स्वामित्वलार्इ समाप्त पारेको छ । दफा ३६ अनुसार " परियोजना क्ष्ोत्र भन्दा तल र माथि वा कुनै, परियोजना संचालन भएको अबस्थामा त्या न्:च् क्ष्त्म् अन्तरगत राखिनेमा नेपाल सरकार विश्वास दिलाउँछ भनिएको छ । दफा ३७ मा भनिएको छ ("नेपाल सरकारले यो विश्वास गराउँछ की उत्तm परियोजनाको माथिल्लो तटीय क्ष्ोत्र र तल्लो तटीय क्ष्ोत्रमा अरु कसैलार्इ कुनै पनि योजना निर्माण्ा विकास र संचालन गनर्े अधिकार दिने छैन र उत्तm परियोजनालार्इ असर गनर्े गरेर कुनै कार्य गरिने छैन ।" यस :इग् अनुसार त कण्र्ााली नदीमा भारतको न्:च् क्ष्त्म् बाहेक अरु कसैले निर्माण्ा, विकास, उत्पादन गनर्े त कुरै छोडौ साधारण्ा सिचाँर्इको लागि पनि लैजानु पर्‍यो भने पनि भारतको स्विक ृति लिनुपनर्े छ । माथिल्लो तटीय क्ष्ोत्र र तल्लो तटीय क्ष्ोत्र भन्नाले कति. कि.मी माथी वा तल भनेर बुभm्‍ने स्पष्ट व्याख्या छैन । आजसम्म भारतले सँधै बल मिच्यार्इ गर्दै आएको छ । यसमा पनि माथिल्लो तट (ग्उकतचभबm) भन्नाले कण्र्ााली नदीको उद्‍गमस्थल, कण्र्ााली नदीसँग जोडिने अरु नदी र तिनको उद्‍गमस्थलसम्म र तल्लो तट ९म्यधलकतचभबm० भन्नाले भारतको सिमानासम्मको कण्र्ााली बेसिन भरी कब्जा जमाउने दीर्घकालीन रण्ानीति अनुसार यो :इग् गरिएको छ । यो आयोजनाको निर्माण्ा सम्पन्न भैसकेपछि कण्र्ााली नदी र यो सँग जोडिने नदीहरु र खोलानाला उपभोग्य उपयोग ९अयलकगmउतष्खभ गकभ० प्रतिबन्धित हुन्छ । अब जुम्लाको तिला लगायतका नदीको पानीले सिंचार्इ गरेर धान फलार्इरहेका जुम्लाबासीले धान फलाउन भारतको न्:च् क्ष्त्म् सँग अनुमति लिनुपनर्े छ या जमिनलार्इ सुख्खा छोड्‍ने पनर्े छ । भोलि डाइभर्सन गरेर सुख्खाग्रस्त क्ष्ोत्रमा पानि लैजान चाहाने हो भने पनि त्यो पार्इदैन । जसरी अहिले कोशी र नारायण्ाी नदीको पानी बगेको टुलु(टुलु हेरेर बस्ोकाछौं तर उपयोग गर्न पार्इदैन, सिचाँर्इ गर्न पार्इदैन बरु भारतले सिमा क्ष्ोत्रमा बनाएका बाँधको ढोका बष्र्ाायाममा बन्द गर्छ र नेपालीले डुवानको मार खप्नु परेको स्थिति छ । कण्र्ााली जलाधारको अवस्था पनि यहि हुनेछ । यसरी नेपालीले आफ्‍नो देशको नदीमा हक गुमाएका छन । यस्तो राष्ट्रघाति सम्भmौता समभmदारी गर्न नेपाल सरकार सहमत हुनु नेपाल भित्रै बसोबास गरिहेका र गैरआवासीय नेपालीको दुर्भाग्य र लज्जाको कुरा हो । भारतको यो छिमेकी राष्ट्रका प्राक ृतिक स्रोत साधनमाथि हस्तक्ष्ोप, शोष्ाण्ा दोहन गनर्े नव आैपनिबेशिक नीति र नेपाली शासकहरुले सत्ता स्वार्थ, पारिवारिक र व्यत्तmिगत लाभको लागि गरिएको निक ृष्ठ उदाहरण्ा हो । यो १९५४ को कोशी सम्भmौता र १९५९ को गण्डक सम्भmौता भन्दा पनि बढी राष्ट्रघाती छ । दुर्इपक्ष्ाीय वा बहुपक्ष्ाीय सन्धि, सम्भmौता वा समभmदारी जे हुँदा पनि त्यो न्याय र कानूनसम्मत ९वगकत० हुनुपर्छ, जालभmेल र ष्ाड्‍यन्त्रबिहिन ९ँबचभ०, पारदर्शी ९त्चबलकउबचभलत० र समानता ९भ्त्रगबष्तिथ० को आधारमा हुनुपर्छ । तर माथिल्लो कण्र्ााली परियोजनामा गरिएको :इग् संविधानसम्मत छैन, जालभmेल र ष्ाडयन्त्रले भरिएको छ । आर्थिक पारदर्शिता छैन । समानतामुलक पनि छैन । प्रचलित अन्तराष्टि्रय मान्यता अनुरुप पनि छैन । तसर्थ आयोजना बैधानिक, आर्थिक, सामाजिक, राष्ट्रहित कुनैपनि द ृष्टिले न्यासंगत र नेपालको हितमा छैन । समभmदारी पत्र भनेको बाध्यकारी हुँदैन । राष्ट्रहित विपरीतको यो :इग् तुरुन्त खारेज गरिनु पर्छ र नेपालको हितमा उपयोग गनर्े गरेर निर्माण्ा कार्य थालिनु पर्दछ । ५(नेपालमा प्रशस्त मात्रामा जलस्रोत छ भारतमा तुलनात्मक रुपमा कम छ । उर्जाको लागि पेट्रोलियम पदार्थको मुल्य बढ्‍दै गएको हुनाले सस्तोमा उपलब्ध हुन सक्ने भनेको जल उर्जा नै हो र सिंचार्इ तथा कलकारखानाको विकाससँगै पानीको आबश्यकता अभm बढ्‍छ । भारतमा त्यो द्रुततर गतिमा बढेको छ । त्यसलार्इ पुरा गर्न भारतले नेपालको जलस्रोतलार्इ जसरी पनि कब्जा गनर्े उद्देश्य राखेको छ । दुर्इ देशकोबीचको समानताको आधारमा स्रोतको उपयोग गर्न भन्दा पनि हेपाहा प्रब ृत्तकिो कारण्ा जालभmेल र बाहुबलको आधारमा नेपालको सम्पूर्ण्ा स्रोतलार्इ आफ्‍नो कब्जामा पार्न चाहान्छ । नेपालको बहाव पानी आैष्ात ६,१५३ घनमिटर प्रति सेकेण्ड छ । त्यसमध्येमा १५८३ घनमिटर प्रति सेकेण्ड पानी बग्ने नारायण्ाी नदीको पानी जसले मूल बहाव क्ष्ामताको २६ प्रतिशत भाग ओगट्‍छ र कोशी १५०० घनमिटर प्रति सेकेण्ड जुन कुल बहाव क्ष्ामताको २४ प्रतिशत छ । भारतले यो आफ्‍नो कब्जामा पारिसक्यो । कण्र्ााली २३ प्रतिशत बहाव क्ष्ामता राख्छ यसलार्इ पनि पूर्ण्ा रुपमा कब्जामा लिने रण्ानीति अनुसार भारत अगाडि आएको हो । (थापा र प्रधान १९९५) गण्डक आयोजनाको पानीबाट भारतले १५ मेगावाट बिद्युत उत्पादन गर्छ र कोशी आयोजनाको पानीबाट कटैयामा ६.८ मेगावाट बिद्युत उत्पादन गर्छ । ती आयोजनाको सुरक्ष्ााको लागि त भारतले नेपाललार्इ सुरक्ष्ााको जिम्माको लागि समेत पत्याएको छैन भने ३०० मेगावाटबाट बढाएर ९०० मेगावाट उत्पादन गनर्े भनेर अगाडि आएको माथिल्लो कण्र्ाालीमा पनि " लगानीको सुरक्ष्ाा गनर्े" नाममा भारतीय सैनिक तैनाथ गर्न सक्ने स्थिति छ । नेपाल भू(राजनैतिक ९न्भय उयष्तिष्अक० को प्रभावबाट मुत्तm हुन सकिरहेको छैन यस्तो स्थितिमा यो परियोजनालार्इ खारेज गरी नेपालीले निर्माण्ा कार्य शुरु नगनर्े हो भने भारतले सेना राख्न गरको प्रस्तावलार्इ नेपालले स्वीक ृति नदेलान भन्न सकिने स्थिति छैन । अरु आर्थिक कारण्ाको अलावा यही कारण्ाले पनि यो आयोजना भारतलार्इ नदिर्इ नेपालले नै निर्माण्ा गनर्ुपर्दछ । यस्तो स्थिति बुभm्‍दा बुभm्‍दै हामी चुप लागेर बस्यौं भने देश र भावी पुस्ताको प्रति ठूलो गद्दारी पूर्ण्ा अपराध हुनेछ । माथिल्लो कण्र्ााली आयोजना नेपालीहरुले नै निर्माण्ा गर्नुपर्छ १( यस परियोजना :यग् को बचाउ गर्न उर्जा मन्त्रालय र सरकारले 'बर्तमान लोडसेडिङले देशमा निम्त्याएको आर्थिक, सामाजिक लगायतका विभिन्न संकट निवारण्ाको लागि' ........ "राज्यले अधिकतम लाभ लिने गरेर आयोजना प्रबर्द्धन गर्न दिर्इएको" भनेर जतिसुकै विज्ञापन छापेपनि जतिसुकै भ्रम छरेपनि यो आर्थिक, सामाजिक, बैधानिक र राष्ट्रहित कुनैपनि द ृष्टिबाट नेपालको राष्ट्रहितको पक्ष्ामा नरहेको प्रष्ट भैसक्यो । यसलार्इ खारेज गनर्ुको विकल्प छैन । नेपालको संविधान अनुसार पनि यसलार्इ सच्याउन प्रशस्त ठाँउ बाँकी छ । त्यसको लागि ( १. सरकारबाट कानूनको पालना हुनुपर्छ र विग्रेको कदम सच्याउनु पर्छ । २. व्यवस्थापिका संसदले आफ्‍नो सार्वभौमिकतालार्इ बचाउन र सरकारले हनन गरेको व्यवस्थापिका संसदको अधिकारलार्इ स्थापित गर्न पहल र स्थापित गनर्ुपर्छ । ३. यो परियोजना प्रथम, राष्टि्रय स्वाधीनता सँग जोडिएकोले, åितीय संसारको नमुना र सस्तो परियोजना भएकोले, त ृतीय, रोजगार सिर्जना र राष्टि्र पूर्जीको विकास गनर्े एउटा महत्वपूर्ण्ा आधार भएकोले जनस्तर बाट निर्माण्ा कार्य शुरु गनर्ु पर्छ । २( यसरी निर्माण्ा गर्न के नेपाली जनतासँग दक्ष्ाता र पूँजी छ ? यो प्रश्न निकै प्रतिकात्मक प्रकारको छ । बहुराष्टि्रय कम्पनी एवं एकाधिकार पँूजीवादले खाएको अहिलेको विश्वको निजीकरण्ा,(एचष्खबतष्शबतष्यल) उदारीकरण्ा ९ीष्दभचबष्शिबतष्यल) र भू(मण्डलीकरण्ा न्यिदबष्शिबतष्यल को कारण्ा जनतामा छरिएर रहेको र जनताको सम्पत्तकिो कुनै मुल्य मानिदैन र जनताले आफ्‍नो सम्पत्त ि र लगानीबाट ठूला आयोजनाहरु निर्माण्ा गर्न सत्तmैनन भन्ने मनोविज्ञान प्रदान गरिएको छ । यो मनोविज्ञान गलत हो र त्यसको प्रतिपाद गर्न नसक्दा सम्म नेपाली जनताको आर्थिक आधार बन्न सत्तmैन, आर्थिक सम ृåि हुन सत्तmैन र राष्टि्रय पूँजीको विकास हुन पनि सक्ने छैन । जनताको लगानी गनर्े ठाँउ र भरपर्दो आधार नभएका कारण्ा अहिले तमाम पँूजी या त बैँकमा जम्मा भएको छ, या विदेश पलायन भएको छ या घर जग्गा जस्ता अनुत्पादक ठाउँमा लगानी भएको छ । यसले न त रोजगारी स ृजना गर्छ न त आैद्योगीकरण्ा नै गर्न सक्छ, यस्तो पूजिलार्इ परिचालन गर्न कण्र्ााली जलविद्युत परियोजनालार्इ नेपाल सरकारले जिम्मेवारी लिएर निर्माण्ा कार्य थालनि गरिनु पर्छ । ३( एएए को अबधारण्ाा भन्दा पब्लिक प्रार्इभेट को अपरेटिभ पार्टनरशीप ९एगदष्अि एख्त्। ऋययउभचबतष्खभ एबचतलभचकजष्उ ९ एएऋए० सहकारीमाफत जनताको सहभागिता रहने हुनाले र जनता उत्पादनकर्ता तथा उपभोगको समाधन मात्र नभएर सम्पत्तकिो मालिक पनि बन्ने र मुनाफाको समेत हकदार रहने स्थिति हुन्छ । यसरी अगाडि बढ्‍दा आयोजनाको सुरक्ष्ाामा समेत स्वयम पहलकदमी लिर्इने हुन्छ । यसलार्इ अभियानको रुपमा अगाडि बढाएर कण्र्ाालीबासी जनता लगायत गैरआवासीय नेपालीहरु र मेचीदेखि महाकालीसम्मका जनतालार्इ आयोजनामा सहभागी गराउन सकिन्छ ।४( आर्थिक लगानी सम्बन्धमा : सरकारी अंकका अनुसार गैरआवासीय नेपालीहरुबाट आधिकारिक स्रोतबाट मात्रै पनि रेमिट्‍यान्स स्वरुप वाष्ािक ३०० अर्ब रुपैयाँ भित्रिन्छ, त्यसको २० प्रतिशत मात्र यो परियोजनामा लगानी गर्न सकेको खण्डमा वाष्ािक ६० अरब रुपैयाँ जम्मा हुन सक्छ । यस योजनाको पूर्ण्ा क्ष्ामतामा ४१८० मेगावाट उत्पादन गर्नका लागि ३०० अरब रुपैयाँ अनुमान गरिएको छ । त्यस्तै नेपाल सरकारले प्रस्तुत गरेको सहकारी संस्थाको आर्थिक क्ष्ामता : काठमाडौमा ३७०० सहकारी(८५ अरब रुपैयाँ, पाटनमा ८०० सहकारी(२२ अरब रुपैयाँ, भत्तmपुरमा ५०० सहकारी(१५ अरब रुपैयाँ, देशभरी अन्य २० हजार सहकारी (२०० अरब रुपैयाँ रहेको छ । (उर्जा सहायक मन्त्री रामजी शर्मा १६ अगस्ट २०११) अनुमानित लागत ३०० अरब एकैपटक एक बर्ष्ामा चाहिने रकम होइन, निर्माण्ा अवधिभर आवश्यक पनर्े हो । त्यसमा यस्तो लाभदायक(गिअचबतष्अ उचयवभअत) मा ३० प्रतिशत जति र्इक्वीटी जम्मा गरेको खण्डमा ७० प्रतिशत वित्तीय संस्थाबाट ऋण्ा लिन सकिन्छ । साथै सरकारी संस्था, बैँक प्रतिष्ठानहरु र सर्वसाधारण्ा जनता र राष्टि्रय पूँजीपतिको लगानी समेत जुटाउन सकिन्छ । यदि आफ्‍नो पूँजीले नपुगे मात्र निश्चित प्रावधानमा विदेशीलार्इ लगानी गर्न दिने कुरा प्रष्ट पारिनु पर्छ । पूर्ण्ाक्ष्ामतामा उत्पादन गर्दा १५ अरब युनिट भन्दा बढी विद्युत उत्पादन हुन्छ । प्रति युनिट रु २ भन्दा कममा उत्पादन हुन सक्ने बताइएको छ । यति सस्तोमा उत्पादन भएको विद्युत रु ५ प्रति युनिटका दरले उपभोत्तmालार्इ वितरण्ा गरेको खण्डमा र आैद्योगिकरण्ामा उर्जा खपत गरेको खण्डमा बाष्ािक ७५ अरब रुपैयाँ नेपालभित्रै रहन्छ । ५ बर्ष्ामै सम्पूर्ण्ा लागत फिर्ता हुन्छ । उद्योगले समेत कम उत्पादन लागतमा आफ्‍नो उत्पादन व ृद्धि गर्न सक्छन्‍ । राष्टि्रय अर्थतन्त्रलार्इ मजबुत बनाउन सकिन्छ । यातायातमा विद्युतीकरण्ा गरेर पेट्रोलियम पदार्थ नेपालमा आयात गर्दा बाहिरिने रु ७० अरब रुपैयाँलार्इ घटाउन सकिन्छ । जलासययुत्तm परियोजना निर्माण्ा गरेपछि त्यसको तल्लो तटीय लाभको रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । १५ अरब विद्युत निकाल्न ५०० क्युविक मिटर पानीलार्इ सिँचार्इका लागि प्रयोग गरेको खण्डमा बाँके वर्दिया, कैलाली कञ्चनपुर, दाङ र सुखर्ेत भ्यालीमा १२ महिना सिँचार्इ गर्न सकिन्छ र खाद्यान्नको संकटलार्इ कम गर्न सकिन्छ । उत्तm पानीलार्इ (लेसोथोले दक्ष्ािण्ा अपि्रmकालार्इ वित्रिm गरेको दरमा : १८ क्युविक मिटर पानीको वाष्ािक २ दशमलब ५ करोड) भारतलार्इ वित्रिm गनर्े हो भने नेपालले यसैबाट ५२ अरब रुपैयाँ बाष्ािक आम्दानी गर्न सक्छ । जवकी कण्र्ाालीमा आैसत १३९२ क्युविक मिटर प्रतिसेकेन्ड पानी वग्छ । देशको प्राक ृतिक श्रोतमाथि कसैको ब्रह्मलुट हुन नदिन र त्यसको बहुआयामिक उपयोग गरी राष्ट्रको सम ृद्धि गर्न एकजुट भएर लाग्न जरुरी छ । त्यसको लागि तत्काल निम्न कार्य गर्न सकिन्छ :क) आयोजना सम्बन्धि लगानी, अध्ययन र डिजाइन तथा व्यवस्थापनमा विस्त ृत कार्ययोजना बनाउने ।ख) केन्द्रमा सरकारी स्वामित्व सहितको एक बैँकको स्थापना गरि गैरआवासीय नेपालीहरुको लगानी निश्चित गनर्े विश्वासिलो वातावरण्ा बनाउने ।ग) स्थानीय रुपमा एक सहकारी बैँकको स्थापना गनर्े स्थानीय लगानीलार्इ सुनिश्चित गनर्े र राष्ट्रव्यापी रुपमा धबतभच ागलम को स्थापना गनर्े । अन्य संघ संस्था र सर्वसाधारण्ाले लगानी गर्न पाउने वातावरण्ा बनाउने ।घ) आयोजना व्यवस्थापन गर्न एक कम्पनी दर्ता गरी कानूनी तथा अन्य प्रशासनिक कामलार्इ तिव्रता दिने ।ङ) देशमा रहेका प्राविधिकहरु र अनुभवी परामर्श दात ृ इन्जिनियरिङ संस्थाबाट आयोजनाको विस्त ृत अध्ययन र डिजाइनमा जोड दिने ।च) लामो समय विदेशमा रहेर अनुभव प्राप्त प्राविधिक र व्यवस्थापकीय शत्तmिलार्इ आयोजना निर्माण्ा र व्यवस्थापन गर्न सदुपयोग गनर्े कुरालार्इ जोड दिने । किनकि विदेशमा छरिएर रहेका विज्ञलार्इ नेपालमा योगदान गनर्े वातावरण्ा तयार गनर्े महत्वपुर्ण्ा आयोजना हो । हाम्रो भूमिका के ? पि्रय गैरआवासीय नेपाली साथीहरु, हामी गैरआवासीय नेपाली अहिले पाँचौ बिश्व सम्मेलन सम्पन्न गर्न गइरहेका छौँ । हाम्रो सञ्जाल, हाम्रो पहिचान, सम्ब ृद्ध नेपालको नारासहित हाम्रो यो सम्मेलनमा धेरै बिष्ायमा छलफल पनि गरेका छौँ । यस्तो स्थितिमा माथिल्लो कण्र्ाालीमा भएको राष्ट्रहित बिपरीतको सम्भmौतालार्इ आम गैर आवसीय नेपालीले अध्ययन र मनन गरी सरकार तथा सम्बन्धित निकायमा तत्काल दवाव सिर्जना गर्न जरुरी देखिन्छ । राष्ट्र र राष्टि्रयताप्रति असाध्यै सम्वेदनशील हुने गरेका हामी गैरआवासीय नेपालीहरुले माथिल्लो कण्र्ााली भएको ठाडो राष्ट्रघातका बिरुद्धमा एकजुट हुन तथा यो परियोजनालार्इ स्वदेश तथा बिदेशमा रहेका नेपालीहरु åारा संचालन गर्न हाम्रो भूमिका बढेर गएको छ । हामी गैरआवासीय नेपालीलार्इ पनि यहाँको यहाँको प्राक ृतिक स्रोत साधनमाथिको हस्तक्ष्ोप स्वीकार्य छैन । सम्ब ृद्ध नेपालको परिकल्पनामा जुटेका सबै गैरआवासीय नेपालीहरु माथिल्लो कण्र्ाालीको राष्ट्रघात बिरुद्ध एकजुट होआैँ । संसारकै सबैभन्दा सस्तो बिजुली उत्पादन गर्न आ(आफ्‍नो ठाउँमा जुटौँ । धन्यवाद !  

चर्पीमा भन्दा पनि खुल्लादिसा गनर्ेको बाहुल्यता 

• दीपक बुढा

मध्यपश्चिमाञ्चल क्ष्ोत्रका ५२ प्रतिशत जनता अभmै पनि खुल्ला ठाउँमा दिशा गर्न वाध्य छन्‍ । यो तथ्याङक यो नेपालका सरकारकै एक आधिकारीक निकायको हो । उत्तm तथ्याङकले के देखाउँछ भने चर्पीमा भन्दापनि खुल्ला ठाउँमा दिसा गनर्े नागरिकको बाहुल्यता रहेको छ । यसले बुभिmन्छ भने मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्ष्ोत्रका विगत गाउँदेखि शहर, बजार क्ष्ोत्रमा समेत प्रयाप्त मात्रामा चर्पी निर्माण्ा भएका छैनन्‍ । घर– घरमा त चर्पी निर्माण्ा भएका छैनन्‍ भने सार्वजनिक स्थलको कुन हालत होला । खोला किनार, समुदायीक वन, जंगलको नजिकै वस्ने बस्तीका स्थानीयबासीन्दाको घरमा चर्पी पाउँन गाह्रै छ । त्यसैगरी सवारी सधानमा यात्रा गनर्े यात्रुहरुलार्इ पनि सवारी मालिकहरुले वन र खोला किनारको छेवैमा बस रोकेर दिसा,पिसाव गराउने गरेका छ । यसले के साँच्चिकै खुल्लादिसा मुत्तm अभियानले सफलता पाउला त । सरकारले सन्‍ २०१७ सम्ममा नेपालका सम्पुर्ण्ा जनतालार्इ खानेपानी र सरसफार्इको न्यूनतम सुविधा पुर्‍र्याउनेे र सन्‍ २०१५ सम्ममा मध्यपश्चिममाञ्चल क्ष्ोत्रलार्इ खुल्ला दिशा मुत्तm क्ष्ोत्र घोष्ाण्ाा गरी स्वच्छ खानेपानि तथा सरसफार्इ उपलव्ध गराउने लक्ष्य लिए पनि जनचेतनाको कमीका कारण्ा हाल सम्म यस क्ष्ोत्रका अधिकांश जनता खुल्ला ठाउँमा दिशा गर्न वाध्य भएका हुन्‍ । जनचेतनानै खुल्ला दिसाको प्रमुख कारण्ा भने होइन्‍ शिक्ष्ाित, बुभmेका व्यत्तmिहरुको घरमा पनि शौचालय पार्इदैन । यसको कारण्ा हो मानविय प्रव ृत्त,ि सोचार्इमा परिवर्तन आउन आवश्यक रहेको छ । गाउँ गाउँमा शिक्ष्ाित भनेर हामी तथा धेरै नेपालीले बुभmने शिक्ष्ाक, स्वास्थ्य कार्यकर्ता, सामाजिक अगुवा, नेता सवैको दिसागनर्े ठाउँ भनेको खोलाको किनारा, जंगलको छेउछाउनै हुने गरेको छ । यसले के अर्थ राख्छ भने शिक्ष्ाित वर्गमा गनिएका व्यत्तmिहरुको यस्तो अशिक्ष्ाित प्रव ृत्तकिा कारण्ा अभियानले सफलता पाउन गाह्रो रहेको छ । तर यसो लेखिरहँदा घरमा चर्पी बनाएर आफ्‍नो सभ्यताको परिचय दिएका अभियानताहरुलार्इ भने त्यस्तो भन्न खोजिएको हैन । मध्यपश्चिमाञ्चल खानेपानी तथा सरसफार्इ समन्वय समिति सुखर्ेतका अनुसार सबैभन्दा वढी रोल्पाका ७१ प्रतिशत जनताले खुल्ला ठाउँमा दिशा गर्न वाध्य छन्‍ । यो दुरदशा । तत्कालिन माओवादीले युद्धको शुभारम्भ गरेको जिल्ला रोल्पाको यो तथ्याङकले के देखाउँछ भने रोल्पाबाट सुरु भएको माओवादी युद्धले राजनीतिक परिवर्तन गर्न सफल भएको थियो । त्यस्तै गरी कम मात्र जनसंख्याले शौचालय प्रयोग गनर्े रोल्पा जिल्लाबाटै अव शौचालय निर्माण्ाको जनअभियान संचालन गर्न आवश्यक रहेको छ । यस तफ निती निर्माता तहका व्यत्तmिहरुले कसरी लिएका छन्‍ । रोल्पाका २९ प्रतिशत जनताले मात्र चर्पीको प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ । त्यस्तै खानेपानीमा ४४ हजार ३ सय १० घरपरिवार मध्ये ३५ हजार ४ सय ७९ परिवारले खानेपानीको न्यूनतम सुविधा पाएका छन्‍ । रोल्पाबाट सुरु भएको माओवादी युद्धले रोल्पा मात्र होइन सिंगो देशको राजनीतिलार्इनै परिवर्तन गर्‍यो । यसैगरी रोल्पा जिल्लाबाटै अब देशमा उथलपुथल हुनेगरी सरसफार्इ अभियान सुरु गर्न आवश्यक रहेको छ । रोल्पा पछि दोस्रोमा हुम्ला जिल्ला परेको छ । हुम्लाका ६८ प्रतिशत जनता खुल्ला ठाउँमा दिशा गर्न वाध्य छन्‍ । त्यहाँका ३२ प्रतिशत जनताले मात्र शौचालयको प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ । हुम्ला जिल्लामा ८ हजार ४ सय ४१ घर परिवार रोपनी ५ हजार २ सय ३ घरपरिवारले मात्र खानेपानीको सुविधा पाएका छन्‍ । रुकुमका ६६ प्रतिशत जनता हाल सम्म पनि खुल्ला स्थानमा दिशा गर्छन्‍ । सो जिल्लाका ३४ प्रतिशत जनताले मात्र शौचालयको प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ ।  माधवकुमार नेपाल नेत ृत्वको सरकार मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्ष्ोत्रमा फैलिएको भmाडापखालाकै कारण्ा सवैभन्दाबढी आलोचित बन्यो । करिव तीन सय भन्दाबढी स्थानीयबासीन्दाले भmाडापखालाकै कारण्ा ज्यान गुमाउनुपर्‍यो । लामो समय सम्म नियन्त्रण्ा नहुँदा यती धेरै मानिसको ज्यान गएको थियो । भmाडापाखालाबाट सवैभन्दाबढी प्रभावित बनेको जाजरकोट जिल्लाको पनि सरसफार्इमा कम्जोर पहुँच रहेको छ । तथ्याÍ अनुसार जाजरकोट जिल्लामा पनि ६६ प्रतिशत जनताले खुल्ला स्थानमा दिशा गनर्े गरेका छन्‍ । सो जिल्लाका ३४ प्रतिशत जनताले मात्र शौचालय वनाएका छन्‍ । सल्यान जिल्लाका ६५ प्रतिशत जनताले खुल्ला ठाउँमा दिशा गनर्े गरेका छन्‍ । सो जिल्लाका ३५ प्रतिशत जनताले मात्र शौचालयको प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ । जनचेतनाको कमी र चर्पीमा दिशा पिसाव गनर्ुपर्छ भन्ने कुरा वुभm्‍न नसक्दा तरार्इका जिल्लामा भन्दा हिमाली जिल्लाका कम जनताहरुले मात्र शौचालय वनाउने  र प्रयोग गनर्े गर्दछन्‍्‍ । आैद्योगिक, सहरीकरण्ा मध्यमा गरिनएको बाँके जिल्लाका ६२ प्रतिशत जनताले पनि दिशा गर्नका लागि खुल्ला स्थान नै प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ । बाँके जिल्लाका  ३८ प्रतिशत जनताले मात्र हाल शौचालयको प्रयोग गरेका छन्‍ । त्यस्तै मुगुमा ५३ प्रतिशत जनताले खुल्ला स्थानमा दिशा गर्छन्‍ भने ४७ प्रतिशत जनताले शौचालयको प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ । डोल्पाका ५२ प्रतिशत जनता हाल सम्म पनि खुल्ला स्थानमा दिशा गर्छन्‍ । सो जिल्लाका ४८ प्रतिशत जनतामा मात्र शौचालयको पहुँच पुगेको छ । दैलेखमा ५१ प्रतिशत जनताले खुल्ला ठाउँ खोला, खोल्सामा दिशा गर्न वाध्य भएका छन्‍ । सो ठाउँका ४९ प्रतिशत जनताले शौचालयको प्रयोग गरीरहेका छन्‍ । त्यस्तै वर्दियाका ५० प्रतिशत जनताले हाल सम्म पनि खुल्ला स्थानमा दिशा गर्दछन्‍, भने ५० प्रतिशत जनताले मात्र शौचालयको प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ । कालिकोटका ४८ प्रतिशत जनताले खुल्ला स्थानमा दिशा गर्छन्‍ भने त्यहाँका ५२ प्रतिशत जनताले मात्र हाल शौचालयको प्रयोग गरेका छन्‍ । त्यस्तै सुखर्ेतका ४७ प्रतिशत जनताले खुल्ला स्थानमा दिशा गर्न वाध्य छन्‍ । जिल्लाका ५३ प्रतिशत जनताले मात्र शौचालयको प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ । प्यूठानका ४५ प्रतिशत जनताले खुल्ला स्थानमा दिशा गर्छन्‍ भने ५५ प्रतिशत जनताले शौचालयको प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ । त्यस्तै जुम्ला र दाङमा सवै भन्दा कम ३९ प्रतिशत जनताले खुल्ला स्थानमा दिशा गनर्े गरेका छन्‍ । यी दुवै जिल्लामा सवै भन्दा वढी ६१ प्रतिशत जनताले शौचालयको प्रयोग गनर्े गरेका छन्‍ । समितिले दिएको जानकारी अनुसार सन्‍ २०११ सम्ममा यस क्ष्ोत्रका जिल्लामा न्यूनतम खानेपानीको सुविधा उपलव्ध छ । जस मध्ये सुखर्ेतका ८२ प्रतिशत,दैलेखका ७० प्रतिशत,जाजरकोटका ६२ प्रतिशत, वर्दियाका ८७ प्रतिशत,बाँकेका ८९ प्रतिशत, रुकुमका ८२ प्रतिशत, सल्यानका ६५ प्रतिशत जनताले न्यूनतम खानेपानीको सुविधा पाएका छन्‍ । सुखर्ेतका  गुमी, जवर्ुटा, दशरथपुर, दहचौर, बाबियाचौर, रतु, लेखफर्सा र सालकोट गरी आठ वटा गाविसलार्इ खुल्ला दिसामुत्तm घोष्ाण्ाा गरिएको छ । ख्ाानेपानी आयोजनाको २० प्रतिशत रकम सरसफाइमा लगानी गनर्े जिल्ला खानेपानी तथा सरसफार्इ समन्वय समितिले निर्ण्ाय गरेको छ । ख्ाानेपानी आयोजना सञ्चालन भएको समुदायमा सरसफाइलार्इ प्राथमिकता दिने, खानेपानी आयोजिना सम्पन्न हुँदा शतप्रतिशत घरधुरीमा शौचालय सुनिश्चित गनर्े लगायतको रण्ानिती तयार गरिएको छ । त्यसैगरी विद्यालय, स्वास्थ्य चौकीहरु र सर्वाजनिक भवनहरु निर्माण्ागर्दा शौचालय समेत निर्माण्ा गनर्े, जिल्ला खानेपानी तथा सरसफार्इ समन्वय समितिले चर्पी निर्माण्ाका लागि व्यत्तmि/समुदायलार्इ प्रदान गरिने सहयोग रकममा एक रुपता कायम गनर्े,  न.पा./गा.वि.स. माफत खानेपानी सरसफार्इ सम्बन्ध्ी स्थानीय श्रोतव्यत्तmि तयार गर्न तालिम कार्यत्रmम सञ्चालन गनर्े र सबै न.पा./गा.वि.स.हरुमा सिएलटिएस पद्धति लागु गनर्े समेत योजना बनार्इएको छ । सबै निकायबाट सञ्चालन हुने खानेपानी आयोजनाहरु मुहान दर्ता गरी मात्र सञ्चालन गर्ने, स्वप्रयासबाट खुलादिशामुत्तm क्ष्ोत्र घोष्ाण्ाा गनर्े विद्यालय, वार्ड, न.पा./गा.वि.स.लार्इ पुरस्क ृत गनर्े, जिल्लास्थित सबै सरकारी एवम्‍ गैरसरकारी निकायहरुमा सेवाग्राही समेतका लागि स्वच्छ पिउने पानी तथा सावुनपानीले हात धुने सुविधाको व्यवस्था गनर्े, जि.वि.स. तथा न.पा./गा.वि.स.ले आफ्नो बाष्ािक बजेटबाट कम्तिमा त्रmमश: १५% र १०% रकम सरसफार्इ क्ष्ोत्रमा लगानी गर्न सहजिकरण्ा गनर्े लगायतको रण्ानीति गराइएको छ । उत्तरगंगा गाविस, सालकोट, छिन्चु लगायतका कम गाविसहरुले मात्रै प्रतिवद्धता अनुसारको रकम विनियोजन गरेका थिए । त्यस्तै रोल्पाका ८० प्रतिशत, दाङका ७३ प्रतिशत,प्यूठानका ८२ प्रतिशत, कालिकोटका ७८ प्रतिशत, डोल्पाका ८० प्रतिशत, जुम्लाका ८५ प्रतिशत, मुगुका ७९ प्रतिशत र हुम्लाका ६१ प्रतिशत जनताले खानेपानीको सुविधा पाएका छन्‍ । 

किन ? दोहोरिन्छन  ‘जेलब्रेक’

• दीपक बुढा

२०५८ साल माघ २ गते सुर्खेत जिल्ला कारागारबाट सुरुङ खनेर ३० जना कैदि फरार भए । तत्कालिन अवस्थामा राजनीतिक आस्थाका आधारमा उनीहरुलाई बन्दी गराएको थियो । सुरुङ खनेर ३० जना कैदि भागेपछि देशव्यापी रुपमा चर्चा परिचर्चा भयो । छानविन समिति बन्यो, घटनाको प्रतिवेदन बुझायो त्यसैमा टुङगियो । तर जेलको अवस्थामा भने केहि सुधार भएन । सुर्खेत कारागार मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रको क्षेत्रीय कारागारका रुपमा विकास गर्ने योजना बनाइएको छ । क्षेत्रीय संरचना अनुसार सुर्खेत कारागारलाई स्तर सुधार गरी क्षेत्रीय स्तरको बनाउने योजना अनुरुप गत आर्थिक बर्षदेखि अत्याधुनिक भवन निर्माणको कार्य सुरु गरिएको छ । गत आर्थिक बर्षको असार मसान्तसम्ममा निर्माण कार्य पुरा गरिसक्ने भन्दै भवन डिभिजन कार्यालय सुर्खेतले निर्माण कम्पनीलाई ठेक्कामा दिएको थियो । सम्झौता अनुरुप काम नहुँदा सुर्खेत कारागारले पूर्णता पाउन सकेको छैन् । भने बर्षौ पुरानो कारागारलाई मर्मत सम्भार गर्दै प्रयोग गर्ने गरिएको छ । २५ जना क्षमता भएको सुर्खेत कारागारमा एक सय बढी कैदिहरु रहेका छन् । कारागारको क्षमता भन्दाबढी कैदि रहेको सुर्खेत कारागारबाट पुन २०६८ असार २८ गते दुई जना कैदि भागे । अपहरण तथा शरिर बन्धक मुद्धामा २०६७ फागुनमा सुर्खेत लाटीकोइली निवासी विजयविक्रम शाह पक्राउ परेका थिए । अर्का हुम्ला डाँडाफयाका पुन्नबहादुर शाही जर्वजस्ती करणीको मुद्धामा विगत दुई बर्षदेखि कैद सजाय भौग्दै आएका थिए । असार २८ गते विहान कारागारको फर्खाल फुटाएर दुवै जना कैदी भागेका  थिए । भागेका शाह पुनः पक्राउ परेका छन् । शाह पक्राउ परेपछि प्रहरीलाई समेत अनुसन्धानमा सहयोग पुगेको छ । प्रहरी, जेलर र नयाँ कारागार निर्माणमा खटिएका कामदारको सहयोगमा शाह भागेको प्रहरीको प्रारम्भीक अनुसन्धानबाट खुलेको बताइएको छ ।

कारागारको नाजुक अवस्था र कारागार सुरक्षार्थ खटिएका प्रहरीको लापर्वाहिका कारण दुई जना कैदी भागेको हुन् । कारागार ऐन २०१९ ले जेलरको जिम्मेवारी तोकेको छ । थुनुवा कैदी भाग्न नपाउने गरी पालो पहराको बन्दोबस्त गर्ने र त्यस्तो पालो पहरामा खटिएका व्यक्ति आफ्नो काममा रुजु हाजिर रहेको वा नरहेको वा त्यस्तो व्यक्तिले आफ्नो काम कर्तव्य राम्रोसित पालन गरेको वा नगरेको कुराको रेखदेख गर्ने, सम्बन्धित प्रमुख जिल्ला अधिकारीको अनुमति नलिई साधारणतया राती कारागार छाडी अन्त कतै नजाने, कारागारबाट बाहिर कुनै चिज वा मालसामान ल्याउन लैजान लाग्दा कारागारमा त्यस बखत पालो पहरामा रहेको पाले सिपाहीले जाँची शंका लागेको व्यक्तिको तलासी समेत लिनु पर्छ र कुनै निर्दिष वस्तु ल्याउन वा लैजान लागेको वा कारागारको कुनै सम्पत्ति बाहिर लैजान लागेको फेला परेमा जेलरलाई तुरुन्त सो कुराको सूचना दिनुपर्छ । तर सुर्खेत कारागारका प्रमुखभने कारागार ऐन २०१९ ले तोकेको जिम्मेवारी निर्वाह गर्न नसकेको प्रमाणित भएको छ । कम्जोर सुरक्षा अवस्था, सुरक्षाकर्मीको लापर्वाहिले गर्दा कैदिहरुबाट हालै बरामद भएका एक दर्जनबढी मोवाईल सेटले समेत कारागारको सुरक्षा अवस्थालाई पुष्टी गरेको छ ।

सुर्खेत कारागारमा भएका घटनापछि सवै दोष तल्लो तहका कर्मचारी, प्रहरी, जेललाई दिएर उच्च ओहदाका व्यक्तिभने उम्कन मिल्दैन । कारागार ऐन २०१९ ले कारागारमा भएगरेका गतिविधिको जाँच गर्ने जिम्मेवारी प्रमुख जिल्ला अधिकारीलाई तोकेको छ । छ महिनामा एक पटक र आवश्यकता अनुसार जुनसुकै अवस्थामा पनि मातहतका कारागारको जाँच गर्नुपर्ने कानूनि व्यवस्था रहेको छ तर सुर्खेतका प्रमुख जिल्ला अधिकारीले उक्त जिम्मेवारी निर्वाह गरे कि गरेनन्  त्यो पनि छानविनको विषय बनाइनु पर्छ ।

पर्खाल फुटाएर दुई जना कैदि भागेको प्रकरणको छानविन गर्न सहायक प्रमुख जिल्ला अधिकारी हरि प्याकुरेलको संयोजकत्वमा चार सदस्यीय छानविन समिति गठन भएको छ । एक हप्ताको समय दिएको छानविन समितिमा जिल्ला प्रहरी कार्यालय सुर्खेतका प्रहरी नायव उपरिक्षक आनन्दप्रसाद मराठा, जिल्ला प्रशासन कार्यालय सुर्खेतका प्रशासकिय अधिकृत बुद्धिप्रसाद सापकोटा र प्रमुख अनुसन्धान अधिकृत योगेन्द्र केसी सदस्य रहेका छन् । प्रहरीले कैदिहरुले जेलभित्र प्रयोग गरिरहेको अवस्थाका एक दर्जनबढी मोवाईल सेट समेत बरामद गरेको छ । जेलफोडेर कैदी भागेको घटना सुर्खेत जस्तै अन्य जिल्लाहरुमा समेत हुने गरेका प्रसस्त उदाहरण रहेका छन् ।

यसैगरी मकवानपुरको भीमफेदी, पोखरा, सुर्खेत र कैलालीमा जिल्ला कारागारलाईनै क्षेत्रीय कारागारमा परिणत गरेर सुविधासम्पन्न बनाइँदैछ । निरन्तर जेल ब्रेक नेपालका कारागारहरुको कमजोर भौतिक संरचना र सुरक्षा व्यवस्थाको उपयोग गरेर राणाकाल, पञ्चायतकाल तथा माओदीविद्रोहका बेला बन्दी बनाइएका राजनीतिक नेता, कार्यकर्ता र लडाकूहरु पटक–पटक जेल तोडेर भागेका उदाहरण छन् ।

२०६१ सालमा कञ्चनपुर कारागारबाट १६ जना माओवादी कार्यकर्ता पछाडिपट्टिको पर्खाल भत्काएर भागे, २०५७, १७ चैत मा गोरखा कारागारबाट सुरुङ खनेर भागेका ६ जना भागे, (भागेका मध्ये उमा भुजेल हाल संविधानसभा सदस्य छिन्) २०५० सालपछिका जेल ब्रेकका केही यी केहि उदाहरण हुन् ।  २०४६ सालको जनआन्दोलनका सर्वोच्च कमाण्डर गणेशमान सिंह राणाकालमा जेल तोडेर बाहिर निस्केका थिए । यसअघि २०३३ असोजमा विराटनगर कारागारबाट भाग्न खोज्ने क्रममा मञ्जुल अहमद, छेदी यादव र कामेश्वर राय कारागार परिसरमै प्रहरीको गोलीबाट मारिएका थिए भने घनश्याम भट्टराई, राजेश वान्तवा, सुधीर यादव भाग्न असफल र दुई जना भाग्न सफल भएका थिए । उनीहरु सबै झापा विद्रोहका समर्थक र तत्कालीन नेकपा मालेका कार्यकर्ता थिए । २८ चैत २०३३ मा काठमाडौं नख्खु जेलबाट झापा विद्रोहका अगुवा सीपी मैनाली, प्रदीप नेपाल, गोपाल शाक्य, बीरबहादुर लामा, नरेश खरेल, माधव पौडेल, भीष्म धिमाल र हर्क खड्का सहित १८ जना भागेका थिए । ३२ दिन लगाएर खनिएको सुरुङबाट निस्केका उनीहरुमध्ये खरेल, खड्का र धिमाल मात्र पुनः पक्राउ परे ।

त्यसैगरी ६ माघ १९९७ मा आजीवन काराबासको सजाय सुनाइएका सिंहलाई भद्रगोल जेलको भित्री खोरमा राखिएको थियो । गणेशमानलाई भगाउन बाहिरी जेलका एक बन्दी गोपी ल्यामेले जेलको पर्खाल मुनि रातिराति सुरुङ खनेको जेल प्रशासनले थाहा पाएर कार्बाही गरे पनि उनले पोल खोलेनन । सो प्रयास सफल हुन नसकेपछि सिंहले बाहिरी जेलकै अर्का बन्दीले दिएको फलामे डण्डीलाई धेरै दिनसम्म रातिराति आगोमा तताएर अङ्कुश जस्तो पारेका, त्यसलाई फालेर जेलको पर्खालको टुप्पोमा अट्काएका र त्यसमा डोरी जस्तो गरी बाँधेको कपडा समातेर ७ असार २००१ मा १६ फिट अग्लो पर्खाल नाघेका थिए ।

२०६५ फागुन २६ गते भारतीय अपराधीले त्यहीँ पुगेर गोली चलाए पनि उनी संयोगवश बाचेका थिए । उक्त घटनाले जेलमा हतियारसमेत पुग्न गाह्रो रहेनछ भन्ने देखाउँछ । अनि युनुश स्वयंले त्यहीँबाट बाहिर बजारमा नक्कली भारतीय मुद्राको अवैध धन्दा चलाएको प्रहरीको दाबीले कारागार दुरवस्थाको अर्को पाटोलाई पनि झत्काउँछ । केन्द्रिय कारागारमै रहेका चालस शोभराज र माथि उल्लेख गरिएका अमर टन्डनलगायतका बन्दी पनि बाहिर भएका कतिपय घटनामा मुछिएका छन् । फागुन दोस्रो साता केन्द्रिय कारागारमा रहेका कैदी चक्रे मिलन गुरुङले कमिसन नदिएको झोकमा नयाँबानेश्वरमा एक ब्यापारीलाई खुकरी हान्ने र निजको कम्पनीको ‘स्काइभेटर’ मा आगो लगाउन लगाए । घटना सार्वजनिक भएपछि सरकारले गृह मन्त्रालयका सहसचिव चुडामणि शर्माको संयोजकत्वमा एउटा छानबिन समिति पनि गठन गरेको थियो । समितिले विभिन्न सुधार र कारबाहीको सिफारिस गर्दै सरकारसमक्ष प्रतिवेदन बुझायो, जसमा थुनुवा, कैदी र गम्भीर अपराधीलगायतका वर्गीकरण गरी छुटटाछुटै राख्नुपर्ने, जेलर पदको स्तरवृद्धि गर्नुपर्ने, जघन्य अपराधीलाई मात्र राख्न विशेष कारागार बनाउनुपर्नेजस्ता सुझाव थिए । केन्द्रिय कारागारमा डिजिटल रेकर्डिङ, सिसिटिभी र भ्वाइस लोगरको व्यवस्था गर्न भनिएको थियो । मेटल डिटेक्टर, वाक–थु्र गेट, एक्स–रे मेसिनको समेत व्यवस्था गर्नसुझाव दिइएको थियो । तर उक्त प्रतिवेदन हालसम्म लागू गरिएको छैन् । युनिश गोलीकाण्डपछि राखिएको वाक–थु्र गेट बिजुली नभएका बेला त चल्दैन नै, छानाको अभावले साउने झरीमा भिजेर बिग्रने अवस्थामा पुगेको छ ।

कारागार प्रमुखहरुले अधिकांश कारागार भवनहरु जीर्णरहेको र क्षमताभन्दा दोब्बर, तेब्बर बन्दीहरु कोचाकोच गरेर राख्नुपर्ने भएकाले समस्या भएको बताएका छन् । त्यति मात्रै हैन कारागारको समस्या सरकारले नसुनेको आरोपसमेत उनीहरुले लगाएका छन् । सय वषर्अघि राणाहरुले निर्माण गरेको भवन कारागारका रुपमा प्रयोग भइरहेको भन्दै त्यो भवन जुनसुकै बेला भत्किएर धनजनको क्षति हुन सक्नेछ । कारागार व्यवस्था विभागकी महानिर्देशक यामकुमारी खतिवडाले भौतिक संरचना विकासका लागि पाँचै विकास क्षेत्रमा क्षेत्रीय कारागार निर्माण भइरहेकाले समस्या छिट्टै समाधान हुने विश्वास व्यक्त गरेकि छन् । कारागारलाई सुधार गृहका रुपमा विकास गर्न प्रयास भइरहेको उनले बताईन ।

विसं २००५ सालदेखि जेल सुधार गर्न सरकारी स्तरबाट १० वटा आयोग र समिति बनिसकेका छन्, तर तिनको प्रभावकारी कार्यान्वयन कहिल्यै हुनसकेको छैन् । कतिपय आयोगले दिएका सिफारिसहरु कानुनमा समावेस भए पनि कार्यान्वयनमा समस्या देखिएको आयोगले निस्कर्ष निकालेको छ । उनले जेल सुधार हुन नसक्नुका पछाडि सरकारी बेवास्ता मुख्य कारण रहेको छ ।

मध्ये अधिकांश कारागार जीर्णछन् । तिनैमध्ये पनि कतिपय माओवादीको आक्रमणको समेत तारो बनेकाले लथालिङ्ग छन् । कारागार व्यवस्थापन विभागका अनुसार द्वन्द्वकालपछि भत्किएका १७ वटा कारागारको शान्ति तथा पुननिर्माण मन्त्रालयले निर्माण शुरु गरेको छ । भने जीर्णअवस्थामा रहेका अन्य कारागारको मर्मतका लागि सरकारले रु.७ करोड ६० लाख छुट्याएको छ । उसै पनि जीर्णकारागारमा क्षमताभन्दा बढी बन्दी राख्नाले समस्या झन बढेको हो । कारागार व्यवस्थापन विभागका अनुसार देशभरका ७४ वटा कारागारमा ६ हजार ४ सय ९१ कैदी राख्ने क्षमता छ  तर तिनमा क्षमताभन्दा निकै बढी ११ हजार ४ सय १४ कैदी राख्नुपरेकोछ ।

जेल भित्रबाट हुने आपराधिक क्रियाकलापको अर्को कारण रहेको छ कैदीहरुले सहज रुपमा मोवाईल फोनको प्रयोग गर्न पाउँनु । कुनै पनि जेलभित्र बाहिरी सम्पर्कको गतिलो माध्यम मोबाइल टेलिफोन हो, जसमार्फत बाहिरी योजना बनाउँन, फिरौती असुल्न धम्की दिनेदेखि आफ्नो गिरोहका सदस्यलाई अपराधमा परिचालन गर्ने कामसमेत हुन्छ, तर कारागार प्रशासनले जेलभित्र मोबाइल नियन्त्रण गर्नसकेको छैन् । त्यहाँ रहेका कैदीसँग बाहिर क्रियाशील अपराधी वा जो कोही अनधिकृत व्यक्तिले सहजै भेटन सक्ने र अपराधका निम्ति जेल परिसरमै सरसल्लाहसमेत हुनसक्ने विषम परिस्थितिलाई पनि नियन्त्रण गर्नसकिएको छैन् । कतिसम्म भने जेलभित्र रहेका कैदीहरु घूस दिएर बेलाबखत बाहिर घुमेर फर्कन, सहज रुपमा मोवाईल फोनको प्रयोग गर्न पाउने अवस्थासमेत रहेको छ ।

कारागार सुधार आयोगहरु

२००५ जेल सुधार आयोग             सुवर्णशमशेर

२००८ पुनर्गति जेल सुधार आयोग        सुवर्णशमशेर

२०१६ जेल सुधार समिति            गणेशमान सिंह

२०२९ उच्चस्तरीय कारागार सुधार समिति        रामहरि शर्मा

२०४४ कारागार सुधार गुरुयोजना कार्यदल        टेकबहादुर थापा

२०४७ कारागार सुधार समिति            बद्रिराम भण्डारी

लेखक ः नेपाल पत्रकार महासंघ शाखा सुर्खेतका कार्यसमिति सदस्य ।

दिसागर्न सिकाउने अभियान

अन्य मुलुकको तुलनामा अल्पविकसित देश नेपालमा दिसागर्न सिकाईर्दै छ । विकसित मुलुकमा नागरिकहरु कम्प्युटर, व्यवसायीक सिप सिक्दै स्वरोजगारमूलक तफ्र्र अग्रसर  भएका छन् । तर नेपालीहरुलाई अहिले दिसागर्न चर्पि बनाउँ भन्दै विभिन्न अभियानहरु संचालन हुने गरेका छन् । संधै आफूलाई सम्मानित व्यक्ति भन्न रुचाउनेहरु पनि आफ्नो इज्जत विर्सिसकेका छन् । मानिसले दिसा, पिसाब गर्छ तर इज्जत विर्सन्छ । खोलाको किनारा, बाटोको छेउमा उभिए दिसा, पिसाब गर्ने गरेको छ । यसर्थ नेपालमा संचालन भएको दिसा गर्न सिकाउने अभियानले तिव्रता समेत पाएको छ । मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रमा पनि यसको प्रभाव राम्रो रहेको छ । घोषणा पत्र जारी गरिएका छन् । केहि गाविस, वडा, विद्यालयका सेवा क्षेत्रहरु खुल्ला दिसामुक्त घोषणा भैरहेका छन् । मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रलाई वि.स २०१५ भित्र खुल्ला दिसामुक्त घोषणा गर्ने प्रतिवद्धता सहित जिल्ला व्यापी रुपमा धेरै अभियानहरु संचालन भएका छन् ।

सरसफाइ स्वास्थ्य, सभ्यता, विकास र आत्म सम्मानसँग जोडिएको विषय भएको कुरालाई हृदयङ्गम गरी यसको वर्तमान अवस्था र यसका असरहरु प्रति अति संवेदनशीलहँुदै यसको परिवर्तनलाई सामुहिक दायित्व ठानेको भन्दै सुर्खेत घोषणा पत्र २०६६ र नेपालगञ्ज प्रतिबद्धता २०६७ जारी गरिए पनी सरसफाइ प्रबद्र्धनको कार्य प्रक्रियामा एक रुपता  आउन  नसकेको देखीन्छ । सरसफाई अभीयान लाई  सामाजिक आन्दोलनका रुपमा उठाएर झाडापखालाको प्रकोपलाई इतिहासमा सीमितगर्ने अठोटका साथ घोषणा पत्र जारी गरिएको थियो भने सो घोषणा पत्रमा सरसफाई अभीयानलाई सामाजीक आन्दोलनकारुपमा अगाडी बढाउने प्रतीबद्धता सहीत भौतिक योजना तथा निर्माण मन्त्रालय, शिक्षा मन्त्रालय, स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालय र स्थानीय विकास मन्त्रालय अन्तर्गतका विभाग तथा कार्यालयहरु, संयुक्त राष्ट्र सङ्घीय तथा अन्य अन्तराष्ट्रिय र राष्ट्रिय गैरसरकारी संस्थाहरु, नागरिक समाज, पत्रकार लगायतले आ आफ्नो क्षेत्रबाट सहयोग गर्ने गराउने  प्रतिवद्धता सहित नेपालजंग घोषणा पत्र मा हस्ताक्षर गरेका छन् । यस्तै २०६८ जेठ १६ र १७ गते नेपालगञ्जमा आयोजना गरिएको उक्त बहुपक्षीय समीक्षामा एकाकार हुँदै गएको, साझा संरचनाहरु स्थापित र सुदृढ हँुदै गएको, जिल्लाहरु आ–आफ्ना रणनीतिक योजनाका साथ अगाडि बढेका गाविसहरु, गाविसस्तरीय खानेपानीतथा सरसफाइ समन्वय समिति गठन, आ–आफनो गाविसको नीतिगत कार्ययोजना निर्माण र कार्यान्वयनमा जुटेका र समुदायतहमा सरसफाइ प्रबद्र्धन तथा खुल्लादिसामुक्त क्षेत्र घोषणा कार्यक्रम एक सामाजिक आन्दोलनका रुपमा विकसित बन्दै गएको निष्कर्ष निकालिएको थियो । यसका अतिरिक्त सेवाप्रयासहरु नगरपालिका तथा नगरोन्मुखगाविस तहमा अपेक्षाकृत रुपमा अघि बढ्नन सकेका, जिल्लामा स्थापित समन्वय समितिहरु अपेक्षाकृत रुपमा संस्थागत एवं प्रभावकारी हुन नसकेका,कार्यविधिहरुलाई व्यवस्थितगर्न प्रष्ट नीति तथा निर्देशिकाहरुको अभाव रहेका, गाविस तहमा समन्वय समितिहरु गठन र संस्थागतगर्न धेरै बाँकी रहेका, अझै केही संस्थाहरु कार्य प्रक्रियाको साझा मापदण्डबाट पृथक रहेका, प्रबद्र्धनात्मक कार्यलाई सहजीकरण गर्न आवश्यक मानव स्रोत साधन अपुग रहेका, अनुगमन, प्रतिवेदन तथा अभिलेखीकरण प्रणाली तथा प्रक्रियाहरु कमजोर रहेको महशुस गरिएको छ । नेपालगंज गोष्ठीमा सहभागि सरोकारवालाहरुको सहकार्यबाट सरसफाइ प्रबद्र्धनलाई गतिदिई यस मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रलाई सन् २०१५ (वि.सं.२०७२) सम्ममा खुल्ला दिसामुक्तक्षेत्र घोषणा गरी आफ्नो समृद्ध सभ्यताको पहिचान दिन निम्न कार्यहरुमा केन्द्रित रहने साझा सङ्कल्प गरिएको थियो । क्षेत्रीय खानेपानी तथा सरसफाइ समन्वय समितिको स्थापना पश्चात अघि सारिएको सुर्खेत घोषणपत्र र नेपालगंज प्रतिबद्धता नै सरसफाइको सामाजिक आन्दोलनको कोसेढुंगा हुन् भन्दा अत्युक्ति नहोला । जिल्लामा अवस्थित सरसफाइमा अग्रणी भूमिका निर्वाह गर्ने सरकारी एवम् गैरसरकारी संसंस्थाहरुको आपसी समन्वय र सहकार्य स्वरुप स्थापित जिल्ला खानेपानी तथा सरसफाइ समन्वय समितिले वास्तवमै जिल्लाको सरसफाइको स्थितिलाई सुदृढ र सवल बनाएको सबैपक्षसंग समन्वय गर्दै काम गरेको छ । विगतका दिनहरुमा सरसफाइमा काम गर्ने संघसंस्थाको छुट्टाछुट्टै कार्यपद्धति र तौरतरिकालाई चिर्दै यस समन्वय समितिले कार्यपद्धतिमा एकरुपता र समन्वय, सहकार्य र आपसी छलफलको प्रणालीलाई अपनाई थप उर्जा र मजवुत बनाएको छ । त्यसैगरी गा.वि.स. र वार्ड स्तरमा स्थापित गाउँ स्तरीय खानेपानी तथा सरसफाइ समन्वय समिति र वार्ड स्तरीय खानेपानी तथा सरसफाइ समन्वय समितिले त झनै वास्तविक सरसफाइको स्थिति र स्थानीय भावनालाई आत्मसाथ गर्ने गरिएको छ । सरसफाइलाई एक सामाजिक आन्दोलनको रुपमा सफल पार्न जिल्ला, गाउँविकास समिति र वार्ड स्तरमा प्रचार, प्रसार र गोष्ठीबाट तयार पारिएका सरसफाइ उत्प्रेरकले यस अभियानलाई थप टेवा पु¥याएका छन् । यसरी विभिन्न पक्षबाट सहयोग र उत्तरदायित्वको भावनालाई आत्मसाथ गरेकाले सुर्खेतको सरसफाइको अवस्था हाल ३६ प्रतिशतबाट बाट बढेर ४२ प्रतिशत पुगेको छ । यसैगरी खुल्ला दिसा मुक्त गा.वि.स.को संख्या ८ पुगेको छ । यसकासाथै स्तरीय खानेपानी तथा सरसफाइ समन्वय समितिको को संख्या पनि झण्डै ३० पुगेको छ । सुर्खेत वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाले पनि यस कुरालाई आत्मसाथ गर्दै नगरपालिका खानेपानी तथा सरसफाइ समन्वय समितिको स्थापना गर्दै यस सरसफाइ अभियानको सामाजिक आन्दोलनको पक्षमा हातमा हात मिलाउँदै अघि बढीरहेको छ । त्यसैगरी धेरै गाविसमा पनि गाविस स्तरीय सरसफाई समिति गठन गरेर अभियानलाई प्रभावकारी रुपमा अगाडी बढाउने काम भएको छ । यसका साथै राजनीतिक दल, गा.वि.स. सचिवहरु तथा सञ्चारमाध्यम आदिको छलफल, गोष्ठी, सहकार्य र प्रतिबद्धताले अभियानलाई थप उर्जा प्रदान गरेको छ । तसर्थ सन् २०१५ सम्म यस सुन्दर रमणीय सुर्खेत जिल्लालाई खुला दिसा मुक्त क्षेत्र जिल्ला घोषणा गर्ने अभियानलाई पुरा गर्न त्यति कठिन छैन, मात्र सम्बन्धित निकाय र सरोकारवालाहरुको प्रतिबद्धता, सहकार्य, समन्वय र प्रवल इच्छा शक्तिको खाँचो रहेको छ ।  यद्दपि पूर्ण सरसफाइको अवधारणालाई आनीवानीमा परिवर्तन गर्न त्यति सहज भने छैन । यसका लागि निरन्तर अनुगमन, विशेषगरी खुला दिसा मुक्त गा.वि.स. घोषणा पश्चात अत्यन्तै जरुरी छ । साथै पूर्ण सरसफाइ सम्बन्धी आवश्यक परामर्श छपलफल र सरसफाइ सम्बन्धी गरिएको विभिन्न क्रियाकलापहरुको जिल्ला, गा.वि.स. र वार्ड स्तरमा समेत समय समयमा समीक्षा, छलफल हुनु अत्यन्तै जरुरी छ । जसले गर्दा समयमा नै कमी कमजोरी र आवश्यक रणनीतिहरुको तर्जुमा हुनगई सन् २०१५ सम्म सुर्खेत जिल्लालाई खुला दिसा मुक्त क्षेत्र घोषणा गर्ने सामाजिक आन्दोलनको अभियानले यथार्थमा मूर्त रुप लिन सक्छ । सन् २०१७ सम्म सबैलाई सरसफाई सुविधा पु¥याउने राष्ट्रिय लक्ष्यलाई हृदयङ्गम गरी, खुल्ला दिशामुक्त अवस्था सिर्जनागर्न स्थानीय निकाय एवम् सरोकारवालाहरुले खेलेको उत्साहप्रद कदमलाई कदर गर्दै संयुक्त प्रयास मार्फत अझ तिब्रता दिइएको छ । पूर्ण सरसफाई अभियान मार्फत मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रलाई खुला दिशामुक्त क्षेत्र सिर्जना गरी यस क्षेत्रका जनताको स्वास्थ्य, प्रतिष्ठा र विकासको स्तर उकास्ने उद्देश्य प्राप्तिका लागि  मिति २०६६÷१२÷२७ गते विभिनन निकायका  पदाधिकारी÷सरोकारवालाहरुले “सुर्खेत घोषणा पत्र” जारी गरी सरसफाई प्रबद्र्धनमा निम्नानुसारको रणनीति एवम् क्रियकलापहरु कार्यान्वयन गर्ने ऐक्यबद्धता व्यक्त गरेका छन् ।

रणनीतिः

ड्ड खानेपानी आयोजनाको २० प्रतिशत रकम सरसफाइमा लगानी गर्ने,

ड्ड खानेपानी आयोजना सञ्चालन भएको समुदायमा सरसफाइलाई प्राथमिकता दिने,

ड्ड खानेपानी आयोजिना सम्पन्न हुँदा शतप्रतिशत घरधुरीमा शौचालय सुनिश्चित गर्ने,

ड्ड विद्यालय, स्वास्थ्य चौकीहरु र सर्वाजनिक भवनहरु निर्माणगर्दा शौचालय समेत निर्माण गर्ने,

ड्ड जिल्ला खानेपानी तथा सरसफाई समन्वय समितिले चर्पी निर्माणका लागि व्यक्ति÷समुदायलाई प्रदान गरिने सहयोग रकममा एक रुपता कायम गर्ने,

ड्ड न.पा.÷गा.वि.स. मार्फत खानेपानी सरसफाई सम्बन्ध्ी स्थानीय श्रोतव्यक्ति तयार गर्न तालिम कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने र सबै न.पा.÷गा.वि.स.हरुमा क्ीत्क् र ऋीत्क् पद्धति लागु गर्ने,

ड्ड सबै निकायबाट सञ्चालन हुने खानेपानी आयोजनाहरु मुहान दर्ता गरी मात्र सञ्चालन गर्ने,

ड्ड स्वप्रयासबाट खुलादिशामुक्त क्षेत्र घोषणा गर्ने विद्यालय, वार्ड, न.पा.÷गा.वि.स.लाई पुरस्कृत गर्ने,

ड्ड जिल्लास्थित सबै सरकारी एवम् गैरसरकारी निकायहरुमा सेवाग्राही समेतका लागि स्वच्छ पिउने पानी तथा सावुनपानीले हात धुने सुविधाको व्यवस्था गर्ने,

ड्ड जि.वि.स. तथा न.पा.÷गा.वि.स.ले आफ्नो बार्षिक बजेटबाट कम्तिमा क्रमशः १५% र १०% रकम सरसफाई क्षेत्रमा लगानी गर्न सहजिकरण गर्ने,

ड्ड सरसफाई सम्बन्धी जनचेतनामूलक कार्यक्रम समन्वयात्मक रुपमा सञ्चालन गर्ने,

ड्ड जिल्लास्थित राजनीतिक दलका प्रतिनिधि, सरकारी÷गैरसरकारी निकायका कर्मचारी, उपभोक्ता समितिका पदाधिकारीहरु र शिक्षकले अनिवार्य रुपमा आ–आफ्नो घरमा चर्पी बनाउने,

ड्ड सामुदायिक बन, आमा समूह जस्ता सामुदायिक संस्थाहरुले आफ्नो आयको निश्चित प्रतिशत रकम सरसफाई क्षेत्रमा लगानी गर्ने,

ड्ड नागरिकता, राहदानी, जग्गा रजिष्ट्रेशन जस्ता सेवाप्राप्तिका लागि न.पा.÷गा.वि.स.ले सिफारिस गर्दा शौचालय नभएको अवस्थामा समयबद्ध प्रतिबद्धता लिएर मात्र सिफारिस गर्ने  लगायत रहेका छन् ।

जिल्लामा संचालन भएको सरसफाई अभियानलाई अझ सफल तुल्याउनका निम्ति सम्पूर्ण सरोकारवाला निकायका प्रतिनीधिहरु एक जुट एर अगाडी बढ्न आवश्यक रहेको छ । जिल्लाले लिएको रणनीतिलाई सार्थक तुल्याउँन र गरिएको प्रतिवद्धतालाई कार्यान्वयन गर्न तपाई हामी अग्रसर भएर आआफ्नो ठाउँ तथा क्षेत्रबाट सहयोग गर्नु आवश्यक रहेको छ ।

स्रोत ः क्षेत्रीय अनुगमन तथा सुपरिवेक्षण कार्यालय

जय होस ।। शुभहोस दिसा गर्न सिकाउने अभियानकर्ताहरुलाई ?